Пра артыкул “Становішча Беларускай мовы на сучасным этапе” распавядае яго аўтар – літаратуразнаўца і праваабаронца Алесь Бяляцкі:

“Гэта артыкул, які я напісаў 1983-м годзе. Для самвыдату ці то гомельскага, ці то менскага быў тады на 5-м курсе універсітэту. Не памятаю, ці выходзіў гэты самвыдат, ці не. Хутчэй за ўсё – не. Бо з тых часоў у нас зусім мала што ёсьць. А тут усё ж – пра тое, што тады хвалявала і куды мы ішлі. Там ёсць і прывязка па часе – артыкул Асіпенкі ў ЛІМе, але ж зараз яго не падняць і не паглядзець. Артыкул Асіпенкі друкаваўся ўлетку, значыць я пісаў недзе ўвосень-узімку”.

тэкст артыкула Алеся Бяляцкага “Становішча Беларускай мовы на сучасным этапе”:

“Беларусы – народ, які склаўся ў канцы ХІХ пачатку ХХ стагоддзя, з мовай, якая адносіцца да ўсходнеславянскіх моў. Беларусы маюць сваю рэспубліку свой урад. Беларуская мова з’яўляецца дзяржаўнай мовай нароўне з рускай. БССР займае тэрыторыю 206 тыс. кв. км. з насельніцтвам каля 10,5 млн. з якіх 9 млн. лічацца беларусамі.

Вельмі цікавае становішча зараз склалася паміж беларусамі. Аўтар ставіць перад сабой мэту па магчымасці абагульніць тыя рысы грамадска-моўнага працэсу, якія зараз адбываюцца ў Беларусі, дазволіўшы чытачу самому зрабіць вывады і працягнуць тыя думкі, якія ў аўтара выкладзены няпоўна ці павярхоўна.

Межы мовы не заўсёды супадаюць з межамі народаў, для якіх гэтая мова з’яўляецца роднай. Такія мовы як англійская, руская, іспанская з’яўляюцца міжнароднымі мовамі, і колькасць людзей, якія размаўляюць на гэтых мовах, значна большая за колькасць людзей, для якіх гэтыя мовы родныя. Для рускага ці англічаніна на цяпершанім этапе не ўзнікае пытання абароны сваёй мовы. Такое пытанне стаіць перад невялікімі народамі, якія карыстаюцца мовай, характэрнай толькі для пэўнай тэрыторыі. Гэта: албанцы, баўгары, беларусы, латышы, македонцы, фіны эстонцы і г.д. Гэтыя невялікія народы ўмоўна можна падзяліць на тры групы:

а) народы, якія маюць самастойную дзяржаву і не ўваходзяць ні ў якія дзяржаўныя канфедэрацыі: албанцы, баўгары, фіны і інш. Яны маюць цалкам стамастойныя мовы і ўплыў іншых моў на іх родную мову нязначны.

б) Народы, мовы якіх стаяць на ўзроўні з іншымі мовамі ў адной дзяржаве і маюць параўнальна аднолькавую жыццяздольнасць і ўжывальнасць. Сюды можна аднесці македонскую, славацкую і інш. мовы. Такія мовы падвяргаліся ўздзеянню на іх іншых моў. На македонскую – сербская, на славацкую – чэшская. Але ж дзякуючы самастойнасці народаў-носьбітаў мовы, гэтыя мовы паспяваюць асіміляваць іншамоўную лексіку без якой-небудзь страты для сябе. У Чэхаславакіі ўсе дзяржаўныя дакументы існуюць на дзьвюх мовах, чэшскай і славацкай. На любых з’ездах і канферэнцыях гучаць як чэшская, так і славацкая мовы.

в) Народы, якія ўваходзяць у склад саюзаў, канфедэрацый, дзяржаўнай мовай якіх з’яўляецца іншая, дамінуючая мова. Тут пытанне абароны сваёй мовы стаіць асабліва востра. У СССР існуюць 14 саюзных рэспублік, г.зн. 14 выразна акрэсленых народаў, са сваёй мовай, культурай, дамінуючымі для якіх з’яўляецца руская мова, асноўная роля якой – служыць сродкам сувязі паміж гэтымі народамі. Такім чынам, савецкаму грамадяніну неабходна ведаць рускую мову, каб быць паўнапраўным членам грамадства. І сістэма навучання накіравана ў нас на тое, каб рускую мову ведалі ўсе. А да сваёй роднай мовы дзяржава дазваляе адносіцца так, як каму захочацца. Яна і не прымушае, і не забараняе. І таму захаванне народам сваёй мовы – асабістая справа самога народа. І гора таму народу, які не ўсвядоміў, што яго мова “такая ж людская, як англійская і французская”, які не паспеў стварыць інтэлігенцыю, якая б стала на абарону яго мовы, і чый урад звяртае мінімум увагі на мову – твар народа, праводзячы незразумелую, ці не здрадніцкую палітыку ў гэтым напрамку.

Абыякавасць – гэта здрадніцтва. Усе гэтыя фактары прыводяць да таго што цэлы народ пераходзіць на нейтральную рускую мову, забываючы сваё, роднае, адвечнае, не меней прыгожае і годнае. Такое адбываецца зараз з беларускім народам і беларускай мовай. Агромністая частка беларусаў не ўсведамляе сапраўднай годнасці сваёй мовы. У гарадах да яе адносяцца з пагардай, у вёсках нікога не турбуе, што паступова дзеці ведаюць усё меней “сваіх” слоў, а размаўляюць на руска-беларускай сумесі.

Беларусы ў сваёй большасці не маюць нацыянальнага гонару. Ніхто не тлумачыць ім, што перастаўшы размаўляць “па-дзеравенскі” і пачаўшы “па-гарадскому”, яны не проста паказалі што яны “не лыкам вязаны”, што яны таксама здольныя, а што гэта здрада сваёй роднай мове, свайму народу. Ды і наогул народ без мовы не існуе.

У нас няма беларускай тэхнічнай інтэлігенцыі, у нас няма беларускага рабочага класу ў поўным сэнсе гэтага слова. Пэўная частка рабочых размаўляе на беларускай мове, якую яны прынеслі яшчэ з вёскі. Але ж кадравыя рабочыя, бацькі якіх былі рабочымі, і тэхнічная інтэлігенцыя – выхадцы з рабочых сем’яў, не ведаюць беларускай мовы, ці валодаюць ёй вельмі і вельмі абмежавана. Таму літаратурна-народная мова на якой звычайна размаўляюць рабочыя іншых краін, і якая складае адзін з асноўных пластоў развіцця літаратурнай мовы, у беларусаў адсутнічае.

Я не ведаю, як складаюцца справы ў невялічкіх гарадах і пасёлках на невялічкіх заводах, але ж на вялікіх прадпрыемствах гэта менавіта так. І гэта абумоўлівае ненатуральнасць беларускай літаратурнай мовы, на якой размаўляе зусім нязначная, як да ўсяго народа, група людзей.

Пытанне абароны знікаючай роднай мовы павінна быць паднята ў першую чаргу лепшымі прадстаўнікамі інтэлігенцыі.

Самасвядомасць беларускай інтэлігенцыі пачала прачынацца ў пачатку ХХ стагоддзя. Пераадолеўшы паланізацыю і русіфікацыю, яны заявілі: мы – беларусы! Гэта быў пачатак. У 20-я-першай палове 30-х гадоў беларуская інтэлігенцыя заявіла аб сабе з новым моцам. Літаратурныя аб’яднанні “Полымя”, “Маладняк” і “Узвышша” з’ядналі лепшых прадстаўнікоў беларускай культуры. Сярод рабочых і чыноўнікаў з’яўляліся беларускія гурткі, арганізоўваліся беларускія самадзейныя мастацкія калектывы. І ўсё гэта, не гледзячы на тое, што заходняя частка Беларусі стагнала пад польскай уладай.

Першая значная страта беларускай інтэлігенцыі, пры чым яе лепшым, бескампрамісным і праўдзівым прадстаўнікам, была нанесена ў часы сталінскай рэакцыі. Амаль увесь урад Беларусі і вялікая частка беларускіх пісьменнікаў (М.Чарот, У.Дубоўка, Ц.Гартны, А.Александровіч, М.Гарэцкі, У.Хадыка, Я.Скрыган, А.Пальчэўскі, С.Шушкевіч і інш.) былі рэпрэсіраваныя і ці расстраляныя ці сасланыя ў Сібір. Нямногія з іх праз дзесяцігоддзі вярнуліся на Радзіму і здолелі працягнуць сваю дзейнасць.

Другім ударам, яшчэ страшнейшым, была Вялікая Айчынная вайна. Пасля гэтых нават Саюз пісьменнікаў Беларусі аказаўся амаль выбітым. Творы адных друкаваць не дазвалялася, а другія загінулі на фронце. І шматміліённы народ у перыяд свайго незвычайнага росту ў матэрыяльным плане, застаўся амаль без культуры. Чыталі на рускай мове, забываючы сваю і падаючы прыклад іншым, тым хто прыходзіў з вёскі. Яны думалі, што так і трэба.

Гэта, на маю думку, і паслужыла адным з тых фактараў,  якія абумовілі цяперашняе становішча. Далей, што датычыцца цяперашняй беларускай інтэлігенцыі. Як ужо было адзначана, тэхнічнай інтэлігенцыі ў нас няма. Застаюцца настаўнікі беларускай мовы і настаўнікі ў нешматлікіх беларускіх школах (зноў такі, адносна колькасці ў іх дзяцей), пісьменнікі, акторы беларускамоўных тэатраў, карацей кажучы, людзі, праца якіх так ці інакш звязана з беларускай мовай. Гэтых людзей умоўна можна падзяліць на дзве катэгорыі. Людзі, якія па-сапраўднаму любяць і шануюць беларускую мову і ставяцца да яе як да роднай, і людзі, для якіх веданне беларускай мовы проста дае лусту хлеба. Не больш, не меньш. Натуральна, што лепшай часткай з гэтых двух груп з’яўляецца першая. Іх багата сярод беларускіх інтэлігентаў.

Але ж вось пытанне, а што яны робяць для таго, каб сваю мову пачалі шанаваць і самі беларусы? І я магу ўпэўнена сказаць – амаль нічога. Таму што не маюць як. У нас няма масавых беларускіх арганізацый. Лічыцца, што калі ёсць рэспубліка, урад, ды і жывуць амаль адны беларусы, то нашто яшчэ такія арганізацыі, якія б абаранялі сваю мову, свае звычаі, сваю культуру. І калі такія арганізацыі не надта патрэбны Грузіі, Арменіі, Латвіі, тым рэспублікам, дзе мова карэнным чынам адрозніваецца ад агульнасаюзнай рускай мовы, то яны патрэбны там – беларусам. Бо не паспеем мы і азірнуцца, як беларускі народ знікне, таму што знікне беларуская мова, праглынутая рускай. Калі гістарычныя абставіны склаліся такім чынам, што стварылася беларуская нацыя і беларускі народ, то нам, беларусам, трэба абараняць сваю нацыянальную культуру і мову ад каго бы то не было, і нават ад рускіх.

К.Каганец і Ф.Багушэвіч у свой час, абараняючы беларускую мову, пісалі, што ў беларускага народу няма інтэлігенцыі. Трэба глядзець, каб не выйшла наадварот, каб беларуская інтлігенцыя не праспала беларускі народ. А гэта можа здарыцца. І тады ўсё. Такую старонку, як беларуская, у гісторыі можна будзе загарнуць.

У нас няма агульнарэспубліканскага друкарскага органа, які б сваёй мэтай ставіў як раз абуджэнне беларусаў. Я не баюся гэтага слова, бо беларусы не адчуваюць у поўнай меры, што яны беларусы, так як іншыя народы. І трэба яшчэ шмат і уголас, самае галоўнае – УГОЛАС гаварыць пра гэта.

Мы неяк пераскочылі праз тое, што ў свой час яшчэ распачалі Наша Ніва і Наша Доля. У нас няма агульнанароднай асновы. Зараз беларускія пісьменнікі стараюцца неяк залапіць гэтую прарэху. Асабліва характэрная тут творчасць У.Караткевіча, таксама дзейнасць ВІА “Песняры”. Але ж адзін ці некалькі пісьменнікаў проста не ў стане зрабіць гэтую агромністую працу. Трэба газета з міліённымі тыражамі, трэба радыё і тэлеперадачы, патрэбны намаганні ўсіх лепшых прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі. Можа тады, паўплываўшы на моладзь у першую чаргу, разбудзіўшы нацыянальную годнасць беларусаў, можна будзе што-небудзь зрабіць.

Але ж усё гэта – мары. Хто возьмецца за такую работу, ды і ці дазволяць гэта, разглядзеўшы крамолу – невядома. А з кожным годам пры цяперашнім ходзе спраў, Беларусь ўсё бліжэй да свайго канца. І вельмі цяжка бачыць гібель свайго народа. Мы за 60 год савецкай улады прывыклі давяраць свайму ўраду. А ўрад маўчыць.

Час ад часу па другой праграме пачалі з’яўляцца фільмы, дубліраваныя на беларускую мову. Але ж гэта кропля ў моры. Другая праграма павінна паказваць фільмы – 90% на беларускай мове, каб атрымаліся хоць якія вынікі. Беларусы павінны прызвычайвацца ўспрыймаць сваю мову на гук. Радыё зараз слухаюць вельмі мала, і таму надзвычай вялікую ролю зараз маглі бы адыгрываць мастацкія фільмы на роднай мове, так як тэлебачанне зараз прыцягвае ўвагу найбольшай часткі насельніцтва.

Сваю будучыню народ бачыць у дзецях. У нас гэтай будучыні амаль няма. Пагаворым пра беларусаў у горадзе. 55% беларускіх дзяцей на сёння жывуць у гарадах. І калі нават бацька ці матка дзіцёнка ведае і размаўляе на беларускай мове, само дзіця не ўспрыймае яе як родную. Пачынаючы з дзіцячага сада (ні адна выхавацельніца ў горадзе не размаўляе на беларускай мове, роднай  мове дяцей, якіх яна выхоўвае), далей – кіно, мульфільмы, кнігі, нарэшце – школа – паўсюль руская мова.

Возьмем Гомельскую вобласць – Гомель (каля 400 тыс.), Мазыр (каля 100 тыс.), Рэчыца і Светлагорск (кожны па 60 тыс.), Жлобін, Рагачоў, Калінкавічы (кожны па 40 тыс.). Прыкладна 20% гарадзкіх жыхароў – не беларусы. Значыць у гэтых гарадах жыве прыкладна 600 тыс. беларусаў. Зараз мяне цікавіць, ці ёсьць у гэтых гарадах хоць адна беларуская сярэдняя школа? Аніводнай.  Гэта замест таго, каб 70% (з поўнай павагай да рускіх дзяцей) сярэдніх школ былі на беларускай мове. Гэта жахліва.

 Я толькі не магу зразумець, чаму лічыцца натуральнымі прыніжэнне і занядбанне сваёй роднай мовы. Каму гэта на руку? І чаму ўсе маўчаць? Мы ж – цэлы народ!

У рускіх школах беларускай мове адводзіцца 3-4 гадзіны на тыдні. Гэтага як раз хапае, каб навучыць вучняў замест И пісаць І і навучыць адрозніваць Янку Купалу ад Якуба Коласа. І дзеці не хочуць вывучаць беларускую мову па рацыянальных прычынах, таму што ў гораде яна не выкарыстоўваецца, на ёй ніхто не гаворыць, не працуе ніводная ўстанова, яе нічутно, акрамя радыё, якое ніхто не слухае, і аб’яў па тэлебачанні, якія ніхто не глядзіць. Беларуская мова фактычна не з’яўляецца дзяржаўнай мовай Беларусі. Да яе ў школе прыкладна такія ж адносіны, як раней у гімназіі ставіліся да лацінскай мовы – мёртвай мовы…

І гэта ў той час, калі ўсе і бабулі і дзядулі размаўляюць на ёй. Беларуская мова пры пераходзе з вёскі ў горад змірае за два пакаленні.

Пісьменнік Алесь Асіпенка ў ЛІМе дзесь за чэрвень піша, што сярод гарадской моладзі з’яўляецца нешта накшталт моды на беларускую мову. І лічыць гэта за нейкі станоўчы зрух. Па-першае, з адной моды мову не вывучыш, і значыць, тыя беларускія слоўцы, якімі казыраюць сярод рускага моўнага патоку і якія маюць па большай частцы экспрэсіўна-эмацыянальную афарбоўку, нічога не вырашаюць. Яны ўжываюцца як своеасаблівы жаргон. У гэтым нічога радаснага не відно. А па-другае, гэтая з’ява амаль зусім не распаўсюджаная сярод моладзі. А.Асіпенка проста яе перабольшвае. Сярод гарадской моладзі ёсць вялікая частка, якая разумее, што яны беларусы, што беларуская мова – іхняя родная мова, але ж і яны амаль ніколі не размаўляюць па-беларуску. Таму што “так не прынята”. Хаця яны б згадзіліся з радасцю і не толькі “дзеля моды”.

Ніхто іх не аб’яднае, ніхто не згуртуе ў барацьбе за мову за культуру. Нікому гэта не патрэбна – ці баяцца, ці не дазваляюць? Невядома, але ж усё ідзе так як і ішло – да горшага. Гэта – апошняе пакаленне, якое звязанае з жывой беларускай мовай праз бабуль і родных з вёскі…

Моладзь жа, якая прыяжджае з вёскі ў горад працаваць, у сваёй большасці вельмі хутка “перакваліфікуецца” на рускую мову, таму што беларуская мова значыць, што ты з вёскі, адсталы, некультурны. Цікава глядзець як такая мама, яшчэ з дзеканнем і цеканнем, прыходзячы ў кнігарню, і разглядаючы дзіцячыя кніжкі для свайго сына ці дачкі, круціць носам, маўляў, адныя беларускія, і купіць няма чаго… Гэта страшна. Але са знешняга выгляду ўсё добра. БССР – у ААН, беларускія пісьменнікі атрымліваюць зоркі герояў, дзяржаўныя прэміі, “Песняры” і “Верасы” вядомыя ўсёй краіне. Усё гэта добра.  А народ … знікае. І што міністэрства адукацыі БССР, урад нарэшце? Ці ім усё-роўна? Ці гэта так і трэба, каб праз 50 гадоў беларусы, як народ, зніклі?

Няўжо ніхто не бачыць? Але хто-небудзь сказаў хоць слова? Гэта ж  – сваё, калі мы самі не абаронім яго, ніхто за нас не зробіць. Рускія шыльды на магазінах, назвы вуліц, вёсак, гарадоў. Няўжо беларуская мова такая незразумелая, што яе не разбяруць рускія? Нам, як нікому іншаму трэба карыстацца падобнасцю нашых моў. У Грузіі – шыльды на дзьвюх мовах, таму што руская і грузінская дзве непадобныя мовы. У нас жа ўсё можна – па-свойму, і ўсякі рускі зразумее.

Хочацца крычаць. Але ж ці пачуе хто? Але ж кожны з нас павінен рабіць усё, што ў нашых сілах. Павінна ж нарэшце Беларусь прачнуцца. Трэба сабраць хаця б тое, што яшчэ захавалася, бо яшчэ крыху і будзе позна. Беларусы, зразумейце, што вы такі ж самы народ, як і іншыя. Што ў вас ёсць багацейшая гісторыя, культура, літаратура, свае звычаі.

Як пісаў Карусь Каганец:

Адважна, брацця, наперад ідзіце

Цвёрдай і правай ступою!

Кожнаму ў вочы смела глядзіце,

Праўду нясіце з сабою!

За родну краіну, звычай і мову,

За гонар груддзю ставайце!

Ды будзьце верныя сваему слову,

За праўду заўсёды трывайце!

Тады вы усякую зможаце сілу…

Алесь Бяляцкі, 1983 год, Гомель