75 год таму ў СССР пачаўся Вялікі тэрор.

Дата публікацыі: 11 кастрычніка 2012

Паважаныя сябры,

У БССР тэрор у дачыненні да савецкай, партыйнай і гаспадарчай наменклатуры, пісьменнікаў і навукоўцаў чыніўся ў рамках гэтак званай справы “Аб’яднанага антысавецкага падполля”. За нібыта прыналежнасць да “ААП” было арыштавана і засуджана больш за 2570 чалавек, у тым ліку 23 члены ЦК КП(б)Б і ЦК камсамола, 40 народных камісараў і іх намеснікаў, 24 сакратары акруговых, гарадскіх і раённых камітэтаў КП(б)Б, 20 старшынь акруговых, гарадскіх і раённых выканаўчых камітэтаў, 25 акадэмікаў і навуковых работнікаў АН БССР, 20 пісьменнікаў. Яшчэ большая колькасць трапіла пад каток тэрору па-за гэтай справай.

Людзі, якія былі высланыя ці асуджаныя на зняволенне ў лагерах у “справах” “Саюза вызвалення Беларусі” (1930–1931), “Беларускай народнай грамады” (1933), “Беларускага нацыянальнага цэнтру” (1933) ды інш. і не памерлі, у час Вялікага тэрору ў большасці сваёй былі арыштаваныя паўторна. Супраць іх былі ўзбуджаныя новыя “справы.” Так у 1937–1938 гг. пад расстрэл або за краты зноў трапілі Аляксандр Адамовіч, Антон Баліцкі, Максім Гарэцкі, Вацлаў Ластоўскі, Язэп Лёсік, Аркадзь Смоліч ды іншыя фігуранты “справы” “Саюза вызвалення Беларусі”, Фелікс Купцэвіч, Лукаш Калюга ды інш. (“справа” “Беларускай народнай Грамады”), Максім Бурсевіч, Павел Валошын, Пётр Мятла, С. Рак-Міхайлоўскі ды інш. (“справа” “Беларускага нацыянальнага цэнтру”).

Некаторыя паўторна арыштаваныя былі расстраляныя або памерлі ў няволі пазней – у 1939 – пачатку першай палавіне 1940-х гг. Іх спіс дадаецца.

У спіс, які дасылаецца вам, уключаныя найбольш вядомыя літаратары, навукоўцы, грамадскія і палітычныя дзеячы, які першы раз ці паўторна былі арыштаваныя ў 1937–1938 гг. і знішчаныя ў 1937–1938 гг. і пазней. Пры прэзентацыі кожнага з іх паказана самая высокая пасада, якую яны займалі.

Вялікі тэрор, хоць яго адносяць да 1937 – пачатку 1939 гг., пачаўся раней, бо арышты былі праведзеныя ўжо ў жніўні – снежні 1936 г. (драматург і паэт Васіль Шашалевіч, празаікі Сымон Баранавых, Васіль Каваль, журналіст Віктар Вайноў, грамадскі і палітычны дзеяч, пісьменнік Цішка Гартны, паэты Міхась Багун, Анатоль Вольны, Сяргей Дарожны, Алесь Дудар (арыштаваны трэці раз), Юрка Лявонны, Алесь Розна, Янка Туміловіч, Уладзімір Хадыка, Станіслаў Шушкевіч, крытыкі Сымон Куніцкі, Пятро Хатулёў, Макар Шалай, паэт, празаік Рыгор Хацкевіч ды інш.). Відавочна, што рыхтавалася нейкая новая “справа” беларускай інтэлігенцыі, але лютаўска-сакавіцкі пленум ЦК УсеКП(б) 1937 г. адкрыў дарогу масаваму палітычнаму тэрору ў СССР.

Самыя поўныя (але яшчэ не завершаныя) спісы жыхароў або выхадцаў Беларусі, якіх бальшавікі тэрарызавалі, утрымліваюцца ў кнігах Леаніда Маракова:

1) “Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы. 1794–1991” у чатырох тамах і шасці кнігах (тт. І і ІІ выйшлі ў 2003 і 2004 гг.; т. ІІІ у дзвюх кнігах вышаў у 2004 і 2005 гг.; т. IV у дзвюх кнігах выйшаў у 2007 г. і прысвечаны выключна настаўнікам школ і выкладчыкам сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў);

2) “Ахвяры і карнікі” (2007),

3) “Рэпрэсаваныя праваслаўныя свяшчэнна- і царкоўнаслужыцелі Беларусі. 1917–1967” у двух тамах (2007),

4) “Рэпрэсаваныя праваслаўныя свяшчэнна- і царкоўнаслужыцелі Беларусі. 1917 – 1967” у двух тамах (2007),

Выйшлі таксама даведнікі Л. Маракова аб рэпрэсаваных каталіцкіх свяшчэнна- і царкоўнаслужыцелях Беларусі і медыцынскіх работніках.

У спіс не ўключаныя асобы, арыштаваныя ў 1937-м – на пачатку 1939 г., якім удалося выжыць.

Не ўключаны таксама асобы, арыштаваныя ў 1937-м – на пачатку 1939 г., далейшы лёс якіх невядомы. Так, паэт Сяргей Знаёмы быў засуджаны 5 кастрычніка 1937 г. да 8 год лагераў. Дата і месца ягонай смерці невядомыя. Паводле некаторых звестак, у час Другой сусветнай вайны яму ўдалося ўцячы з Калымы. У той самы дзень (5 кастрычніка 1937 г.) на такі ж тэрмін лагераў быў засуджаны паэт Змітрок Астапенка. Маюцца дакументы, што ў 1949 г. яму была прызначана высылка, а ягоны сябар па вучобе ў Мсціслаўскім педагагічным тэхнікуме Аркадзь Куляшоў сведчыў, што па вайне ён бачыў твар Зм. Астапенкі ў маскоўскім натоўпе.

У спіс уключаныя толькі асобы, якія працавалі ў Беларусі і не ўключаныя выхадцы з Беларусі, якія жылі і займалі высокія пасады ў іншых рэспубліках СССР або служылі ў сілавых структурах. Найбольш поўны спіс супрацоўнікаў бальшавіцкіх карных органаў, якія служылі ў БССР і таксама трапілі пад каток рэпрэсій, маецца ў кнізе Л. Маракова “Ахвяры і карнікі”.

З павагай,

Анатоль Сідарэвіч.

У 2012 годзе

23 лютага – 5 сакавіка адбыўся пленум ЦК УсеКП(б)Б, які абмяркоўваў такія пытанні, як справа Бухарына і Рыкава, урокі шкодніцтва, дыверсіі і шпіянажу япона-нямецка-трацкісцкіх агентаў па народных камісарыятах цяжкой прамысловасці і шляхоў зносін, урокі шкодніцтва, дыверсіі і шпіянажу япона-нямецка-трацкісцкіх агентаў па НКУС, аб палітычным выхаванні партыйных кадраў і мерах барацьбы з трацкісцкімі і іншымі двурушнікамі ў партарганізацыях.

Пастановы пленума паклалі пачатак так званаму Вялікаму тэрору 1937–1938 гг.

11 красавіка 75 год з дня смерці старшыні першага савецкага ўраду Беларусі Зміцера Жылуновіча (пісьменнік Цішка Гартны).

22 красавіка 75 год з дня самазабойства старшыні Савета Народных Камісараў БССР Язэпа Адамовіча.

30 траўня арыштаваны габрэйскі паэт і перакладчык Зэлік Аксельрод, Расстраляны 26 чэрвеня 1941 г. пры этапаванні падследных менскай унутранай турмы НКУС на ўсход.

31 траўня 75 год з дня самазабойства першага сакратара ЦК КП(б)Б Яна Гамарніка.

10–19 чэрвеня – XVI з’езд КПБ(б)Б. Прайшоў пад лозунгамі “мабілізацыі бальшавікоў Беларусі на ачыстку сваіх радоў ад усякіх двурушнікаў, трацкісцка-зіноўеўскіх і бухарынска-рыкаўскіх бандытаў, нацыянал-фашыстаў і агентаў германа-япона-польскага фашызму” і “згуртавання КП(б)Б вакол ЦК УсеКП(б)Б, вакол таварыша Сталіна”. Быў ухвалены арышт дэлегата з’езду, камандуючага Беларускай вайсковай акругай Е. Убарэвіча; яшчэ 9 дэлегатаў, у тым ліку М. Галадзед, былі пазбаўлены мандатаў і арыштаваныя у ходзе з’езду; да самагубства быў даведзены А. Чарвякоў.

З выбраных з’ездам 64 членаў ЦК КП(б)Б 34 былі арыштаваныя, з 21 кандыдата у члены ЦК арыштавалі 8 чалавек.

Было выбрана бюро ЦК з 11 чалавек:

Д. Берман (арыштаваны),

І. Бялоў (арыштаваны),

Д. Валковіч (арыштаваны),

А. Варончанка (арыштаваны),

М. Дзеніскевіч (арыштаваны),

І. Жураўлёў (арыштаваны),

А. Мезіс (арыштаваны),

М. Нізаўцоў (арыштаваны),

У. Патапейка (арыштаваны),

М. Стакун (арыштаваны),

В. Шаранговіч (арыштаваны).

На іх месца ў бюро ЦК КП(б)Б былі ўведзеныя:

А. Ананьеў (арыштаваны ў 1940-м),

А. Цвяткоў,

А. Волкаў,

П. Голікаў,

А. Кавалёў,

А. Лявіцкі,

Н. Наталевіч,

М. Рапінскі.

Кандыдатамі ў члены бюро былі выбраныя:

А. Аўгустайціс (арыштаваны),

Ф. Вайновіч (арыштаваны),

Л. Готфрыд (арыштаваны),

Н. Літвін (арыштаваны),

Р. Рубінштэйн (арыштаваны),

І Сурта (арыштаваны),

Дз. Юркоў (арыштаваны).

Кандыдатам у члены Бюро ЦК стаў І. Жабраў (арыштаваны).

Дакладных звестак пра лёс членаў і кандыдатаў у члены бюро ЦК КП(б)Б: І. Бялова, І. Жураўлёва, А. Мезіса, А. Цвяткова, А. Лявіцкага, М. Рапінскага, Ф. Вайновіча, Л. Готфрыда, Н. Літвіна, Р. Рубінштэйна, Дз. Юркова ў літаратуры няма.

Наступны з’езд КП(б)Б адбыўся праз год – у чэрвені 1938 г. Дакладных звестак, на колькі чалавек скарацілася за гэты год партыя, няма. Паводле даведніка “Коммунистическая партия Белоруссии в цифрах, 1918 – 1988. 2-е изд., перераб. и доп. (Менск, 1988), на 2225 чалавек (з 33828 да 31603 чал.). Паводле дадзеных Энцыклапедыі гісторыі Беларусі (т. 6, кн. ІІ, с. 200; т. 6, кн. І, с. 285). – на 15,5 тысяч чалавек (з 47 тысяч да 31 526).

Большага даверу заслугоўваюць звесткі, пададзеныя Расціславам Платонавым у ЭГБ, бо яны больш познія і не цэнзураваліся партыйным апаратам, тым больш, што лічбы на 1938 г. у абедзвюх крыніцах амаль супадаюць.

16 чэрвеня 75 год з дня самазабойства старшыні Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта і Савета Народных Камісараў БССР Аляксандра Чарвякова .

21 чэрвеня 75 год з дня самазабойства старшыні Савета Народных Камісараў БССР Мікалая Галадзеда.

27 ліпеня ЦК УсеКП(б) прыняў пастанову аб кіраўніцтве ЦК КП(б)Б. Ад займаных пасад вызваленыя першы і другі сакратары ЦК КП(б)Б В. Шаранговіч і М. Дзеніскевіч, а іх справы як “ворагаў народа” перададзеныя ў НКУС.

28 ліпеня адбылося пасяджэнне бюро ЦК КП(б)Б з удзелам загадчыка аддзела кіруючых партыйных органаў ЦК УсеКП(б) Г. Малянкова і намесніка старшыні Камісіі партыйнага кантролю пры ЦК УсеКП(б), загадчыка сельгасаддзела ЦК Я. Якаўлева.

Раней Я. Якаўлеў узначальваў камісію, якая правярала беларускую партыйную арганізацыю і рыхтавала пастанову ЦК УсеКП(б) ад 27 ліпеня аб кіраўніцтве ЦК КП(б)Б.

29 ліпеня адбыўся пленум ЦК КП(б)Б з запрашэннем на яго ўсіх сакратароў гарадскіх і раённых камітэтаў партыі. У працы пленума ўдзел узялі Г. Малянкоў і Я. Якаўлеў. Асноўным дакладчыкам быў Якаўлеў. “Госці” з Масквы пайменна запрашалі ўдзельнікаў пленума выступіць, учынялі ім фармальны допыт і тут жа забіралі партыйныя білеты. З 24 чалавек, якія выступілі, 20 былі арыштаваныя і расстраляныя. Заднім чыслом у склад “Аб’яднанага антысавецкага падполля” былі залічаныя М. Галадзед і А. Чарвякоў. У сувязі з тым, што КП(б)Б апынулася без кіраўніцтва, да 11 жніўня партыяй аднаасобна кіраваў Я. Якаўлеў.

13 жніўня паўторна арыштаваны наркам земляробства БССР Дзмітрый Прышчэпаў. Памёр у няволі 31 студзеня 1940 г.

21 жніўня 75 год з дня расстрэлу дырэктара Інстытута эканомікі Акадэміі навук, віцэ-прэзідэнта АН БССР Тамаша Домбаля.

У ноч з 26 на 27 жніўня расстраляны паэт, былы ксёндз (выракся сану) Аляксандр (Алесь) Сак.

27 жніўня 75 год з дня расстрэлу археолагаў і гісторыкаў Сяргея Дубінскага,

Аляксандра Кавалені,

Аляксандра Ляўданскага,

Антона Рынейскага.

У жніўні 75 год з дня смерці ў казахстанскай ссылцы ксяндза Ігната Жаўняровіча, удзельніка І з’езду беларускага каталіцкага духавенства (1917).

2 верасня 75 год з дня расстрэлу ксяндза Язэпа Пяткевіча.

5 верасня 75 год з дня расстрэлу паэта, сатырыка і гумарыста Анатоля Дзеркача.

14 верасня 75 год з дня расстрэлу паэта і перакладчыка Сяргея Астрэйкі.

15 верасня 75 год з дня расстрэлу партыйнага і дзяржаўнага дзеяча БССР, актыўнага правадніка палітыкі беларусізацыі Аляксандра Адамовіча.

21 верасня 75 год з дня расстрэлу сябра Рады БНР, дзеяча Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў Язэпа Мамонькі.

23 верасня 75 год з дня расстрэлу паэта, педагога Іосіфа Сукалы, паэта, празаіка і драматурга Аляксея Траецкага.

28 верасня кастрычніка 75 год з дня расстрэлу аднаго з бацькоў сучаснага беларускага тэатру, рэжысёра і драматурга, першага народнага артыста Беларусі Уладзіслава Галубка..

У верасні 1937 г. расстраляны першы сакратар ЦК КП(б)Б Аляксандр Асаткін-Уладзімірскі.

5 кастрычніка 75 год з дня расстрэлу празаіка Лукаша Калюгі.

14 кастрычніка 75 год з дня расстрэлу празаіка Генрыка Жарскага (пісаў на польскай, беларускай і расійскай мовах).

22 кастрычніка 75 год з дня расстрэлу аднаго з бацькоў сучаснага беларускага тэатру Фларыяна Ждановіча.

25 кастрычніка пленум ЦК КП(б)Б пастанавіў вызваліць ад абавязкаў старшыні Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта БССР Міхаіла Стакуна (займаў гэтую пасаду пасля Аляксандра Чарвякова з 7 ліпеня 1937 г.). 13 лістапада ён быў вызвалены ад пасады і супраць яго распачалі крымінальную справу за “антысавецкую дзейнасць”. Справа спынена з прычыны смерці абвінавачага (1943).

26 кастрычніка 75 год з дня расстрэлу намесніка наркама земляробства БССР Фёдара Цылько.

27 кастрычніка 75 год з дня расстрэлу лінгвіста, прафесара БДУ, члена-карэспандэнта АН СССР, акадэміка АН БССР Мікалая Дурнаво.

28 кастрычніка 75 год з дня расстрэлу удзельніка рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі, аднаго з заснавальнікаў КПЗБ Сямёна Дубовіка, рэдактара габрэйскага літаратурнага сектару Беларускага дзяржаўнага выдавецтва Якава Эфрона.

29 кастрычніка 75 год з дня расстрэлу

педагога Івана Афанасьева,

крытыка Якава Бранштэйна,

журналіста Віктара Вайнова,

наркама асветы БССР Аляксандра Варончанкі,

паэта Анатоля Вольнага,

пісьменніка, першага сакратара ЦК ЛКСМБ Платона Галавача,

другога сакратара ЦК КП(б)Б Мікалая Дзеніскевіча,

паэта Алеся Дудара,

крытыка, публіцыста Хацкеля Дунца,

наркама асветы БССР Ананія Дзякава,

педагога Івана Жывуцкага,

дацэнта Віцебскага ветэрынарнага інстытута Навума Замаліна,

празаіка Міхася Зарэцкага,

журналіста Прохара Іспраўнікава,

празаіка Васіля Каваля,

рэктара БДУ Язэпа Каранеўскага,

паэта Тодара Кляшторнага,

наркама фінансаў БССР Івана Кудзелькі,

начальніка ўпраўлення аховы аўтарскіх правоў Іосіфа Кудзелькі,

габрэйскага паэта, празаіка і драматурга Мойшэ Кульбака,

в. а. рэктара БДУ Аляксея Кучынскага,

крытыка і педагога Саламона Левіна,

паэта Юркі Лявоннага,

сакратара Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта БССР Максіма Ляўкова,

паэта Валерыя Маракова,

вучонага сакратара Інстута эканомікі АН БССР Сцяпана Маргелава,

паэта, педагога Сяргея Мурзо,

паэта і перакладчыка Зямы Піваварава,

аграхіміка Рыгора Пратасені,

акадэміка АН БССР Івана Пятровіча (пісьменніка Янка Нёманскі),

дырэктара Менскага беларускага педагагічнага тэхнікуму Міхала Рыдзеўскага,

намесніка наркама земляробства БССР Аскара Сапрыцкага,

празаіка і драматурга Васіля Сташэўскага,

паэта і перакладчыка Юлія Таўбіна,

наркама саўгасаў БССР Андрэя Турлая,

прафесара БДУ Яўгена Успенскага,

паэта Ізі Харыка,

крытыка Пятра Хатулёва,

паэта, празаіка і драматурга Міхася Чарота,

наркама асветы БССР Аляксандра Чарнушэвіча,

крытыка Макара Шалая,

журналіста і педагога, намесніка наркама асветы БССР Паўла Шастакова,

паэта і публіцыста Арона Юдэльсона.

29 кастрычніка праўдападобна расстраляны начальнік аддзела землеўпарадкавання наркамата земляробства БССР Ісак Фрыдман.

29 або 30 кастрычніка расстраляныя

загадчык аддзела школ і навукі ЦК КП(б)Б Мікалай Арабей,

начальнік упраўлення вышэйшай школы наркамасветы БССР Вадзім Башкевіч,

сакратар Варашылаўскага райкама (г. Мінск) КП(б)Б Захар Кавалёў,

загадчык аддзела кадраў ЦК КП(б)Б Захар Кавальчук,

загадчык сакратарыяту Савета Народных Камісараў БССР Якаў Спектар,

30 кастрычніка 75 год з дня расстрэлу

намесніка наркама асветы Іосіфа Гершона,

намесніка старшыні СНК і старшыні Дзяржплана БССР Сяргея Карпа,

загадчыка кафедры Віцебскага ветэрынарнага інстытута Якава Сандамірскага,

наркама саўгасаў БССР Андрэя Турлая.

31 кастрычніка 75 год з дня расстрэлу наркама асветы БССР Антона Баліцкага.

1 лістапада 75 год з дня расстрэлу святара, удзельніка з’езду беларускага праваслаўнага духавенства (1917), прыхільніка аўтакефаліі а. Сцяфана Кульчыцкага, аднаго з ініцыятараў аўтакефаліі япіскапа Бабруйскага Філарэта (Раменскага).

3 лістапада 75 год з дня расстрэлу пасла на Сойм Польскай Рэспублікі, дзеяча Беларускай сялянска-работніцкай Грамады Паўла Валошына, кіраўніка цэнтральнага сакратарыяту Беларускай сялянска-работніцкай Грамады, сябра ЦВК БССР Максіма Бурсевіча. .

4 лістапада 75 год з дня расстрэлу міністра фінансаў БНР Аляксандра Вальковіча, празаіка, крытыка і краязнаўцы Язэпа Мазуркевіча.

21 лістапада 75 год з дня расстрэлу крытыка, публіцыста і паэта Паўла Каравайчыка.

22 лістапада 75 год з дня расстрэлу дырэктара Дзяржаўнага габрэйскага тэатра БССР Адама Лявітэ, рэдактара газеты “Віцебскі рабочы” Навума Фрэйдліна.

24 лістапада 75 год з дня расстрэлу

другога сакратара ЦК КП(б)Б Івана Васілевіча,

сакратара Савета Нацыянальнасцей Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта СССР Аляксандра Хацкевіча,

намесніка наркама земляробства БССР Аляксандра Залескага,

першага сакратара ЦК ЛКСМБ Аляксандра Аўгустайціса,

старшыні камітэта ў справах фізкультуры і спорту пры СНК БССР Лейба Кузняцова.

26 лістапада 75 год з дня расстрэлу савецкага дыпламата і агента ГПУ/НКУС Аляксандра Ульянава.

27 лістапада 75 год з дня расстрэлу старшыні Савета Народных Камісараў БССР Данілы Валковіча,

пасла на Сойм Польскай Рэспублікі, дзеяча “Змагання” Флягонта Валынца,

аднаго з заснавальнікаў КП(б)Б, члена Часовага работніча-сялянскага савецкага ўраду Беларусі Майсея Калмановіча,

актыўнага ўдзельніка кастрычніцкага перавароту 1917 г., сябра выканкама Беларускай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі і камісара Беларускага нацыянальнага камісарыяту Аляксандра Усціновіча.

8 снежня 75 год з дня расстрэлу пасла на Сойм Польскай Рэспублікі, дзеяча “Змагання” Язэпа Гаўрыліка,

сябра Беларускай Сацыялістычнай Грамады, фалькларыста, музыколага, педагога і выдаўца Антона Грыневіча,

сябра Беларускай Сацыялістычнай Грамады, паэта і літаратуразнаўцы, пасла на Сойм Польскай Рэспублікі, дзеяча “Змагання” Ігната Дварчаніна.

11 снежня арыштаваны гісторык Канстанцін Кернажыцкі. Памёр 28 лютага 1942 г. у лагерным шпіталі.

12 снежня 75 год з дня расстрэлу драматурга і паэта Дзмітрыя Курдзіна.

19 снежня 75 год з дня расстрэлу кіраўніка спраў Савета Народных камісараў БССР Іосіфа Лук’янчыка.

20 снежня 75 год з дня расстрэлу наркама камунальнай гаспадаркі БССР Пятра Амбражунаса,

глебазнаўцы, акадэміка АН БССР Якава Афанасьева,

начальніка ўпраўлення сувязі БССР Іосіфа Валадзько,

часовага выканаўцы абавязкаў пракурора БССР Барыса Глезерава (Глейзерава),

гісторыка прафесара Васіля Дружчыца,

намесніка наркама фінансаў БССР Марка Матусевіча,

віцэ-прэзідэнта Акадэміі навук БССР лінгвіста Сцяпана Некрашэвіча.

крытыка, літаратуразнаўцы, прафесара Міхайлы Піятуховіча,

намесніка кіраўніка спраў Савета Народных Камісараў БССР Фёдара Сулкоўскага,

прэзідэнта Акадэміі навук БССР Івана Сурты.

21 снежня 75 год з дня расстрэлу графіка і педагога Яўхіма Мініна.

22 снежня 75 год з дня расстрэлу ксяндза Яна Вярсоцкага, удзельніка І з’езду беларускага каталіцкага духавенства (1917).

24 снежня 75 год з дня расстрэлу народнага камісара камунальнай гаспадаркі, народнага камісара фінансаў БССР Емяльяна Жуковіча.

25 снежня 75 год з дня расстрэлу дзеяча КПЗБ, публіцыста Анатоля Альшэўскага.

26 снежня 75 год з дня расстрэлу актора БДТ-1 (цяпер тэатр імя Янкі Купалы) Антона Ждановіча (брат Фларыяна Ждановіча), крытыка, літаратуразнаўца, лексікографа і мастацтвазнаўца Мікалая Каспяровіча.

27 снежня 75 год з дня расстрэлу гісторыка, загадчыка кафедры ў Мінскім вышэйшым педагагічным інстытуце Івана Віткоўскага.

30 снежня 75 год з дня расстрэлу старшыні Рады Міністраў БНР, гісторыка Аляксандра Цвікевіча, рэдактара менскай польскай газеты “Орка” Пятра Рагазінскага. (Усяго 30.12.1937 былі расстраляныя 63 чалавекі.).

У 1937 годзе быў арыштаваны сакратар ЦК КПЗБ, сакратар Віцебскага акруговага камітэта Лазар Аранштам (загінуў у няволі).

У 1937 годзе былі расстраляныя: намеснік старшыні Савета Народных Камісараў БССР Адольф Гертнер,

каталіцкі святар Карл Лупіновіч (асуджаны на расстрэл разам з кс. Янам Вярсоцкім),

драматург Алесь Ляжневіч,

рэжысёр Габрэйскага тэатра БССР Міхаэл Рафальскі,

жывапісец, графік і скульптар Раман Семашкевіч.

Праўдападобна , у 1937 годзе загінулі паэт Янка Валасевіч,

пасол на Сойм Польскай Рэспублікі, дзеяч “Змагання” Іван Грэцкі,

наркам унутранага ганлю БССР Нохім Гурэвіч,

паэт і публіцыст Гілель Калмансон (пісаў па-расійску),

паэт Васіль Леанідаў,

наркам асветы, акадэмік АН БССР Антон Платун,

мастак Васіль Сідаровіч,

дзеяч польскага рабочага руху і КП(б)Б Адам Славінскі,

першы рэктар Беларускага політэхнічнага інстытута Міканор Ярашэвіч.

У 2013 годзе

5 студзеня 75 год з дня расстрэлу краязнаўца і педагога Міхася Адзярыхі.

19 студзеня 75 год з дня расстрэлу педагога і журналіста Івана Пашковіча.

21 студзеня 75 год з дня смерці ў няволі паэта Янкі Туміловіча. Арыштаваны 11 кастрычніка 1936 г.

23 студзеня 75 год з дня расстрэлу старшыні Рады Міністраў БНР, пісьменніка і гісторыка акадэміка Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі Вацлава Ластоўскага.

25 студзеня арыштавана дзяячка габрэйскага рабочага руху, народны камісар асветы БССР Марыя Фрумкіна. Загінула ў няволі 9 чэрвеня 1943 г.

27 студзеня з дня расстрэлу палеографа, візанцініста, гісторыка царкоўнага права, члена-карэспандэнта АН СССР і іншых акадэмій Уладзіміра Беняшэвіча з двума сынамі і братам.

У студзені 1938 г. расстраляны адзін з заснавальнікаў КП(б)Б, член Часовага работніча-сялянскага савецкага ўраду Беларусі Аляксандр Андрэеў.

8 лютага 75 год з дня расстрэлу вучонага-юрыста, публіцыста Мікалая Гуткоўскага, наркама земляробства БССР Мікалая Нізаўцова.

10 лютага 75 год з дня расстрэлу Максіма Гарэцкага.

13 лютага 75 год з дня расстрэлу сакратара ЦК КП(б)Б Барыса Стасевіча.

16 лютага паўторна арыштаваны дзеяч Беларускай Сацыялістычнай Грамады, гісторык і пісьменнік, намеснік загадчыка Цэнтральнага архіву БССР Міхась Мялешка. Памёр 19 красавіка 1941 г.

17 лютага 75 год з дня смерці ў ГУЛАГу паэта Міхася Багуна. Арыштаваны 4 лістапада 1936 г.

28 лютага 75 год з дня расстрэлу вайскоўца Язэпа Дубоўкі (паэт Язэп Вазёрны).

У лютым 1938 г. расстраляны народны камісар земляробства БССР Казімір Бенек.

2 – 13 сакавіка у Маскве судовы працэс у справе так званага антысавецкага праватрацкісцкага блоку. Побач з М. Бухарыным, А. Рыкавым ды іншымі на лаве падсулных і былы першы сакратар ЦК КП(б)Б В. Шаранговіч.

4 сакавіка 75 год з дня расстрэлу першага намесніка наркама земляробства БССР Эдмунда Русецкага.

15 сакавіка 5 сакавіка 75 год з дня расстрэлу першага сакратара ЦК КП(б)Б Васіля Шаранговіча,

матэматыка, прафесара БДУ Уладзіміра Дыдыркі.

на расстрэл асуджаны член палітбюро Камуністычнай партыі Польшчы, палітычны сакратар КПЗБ Язэп Лагіновіч (Павел Корчык). Прысуд пацверджаны 26 кастрычніка 1939 г. Памёр у турме 15 красавіка 1940 г.

31 сакавіка 75 год з дня расстрэлу крытыка, празаіка, паэта і перакладчыка Фелікса Купцэвіча.

4 красавіка арыштаваны літаратуразнаўца, тэкстолаг, акадэмік АН БССР, член-карэспандэнт АН СССР Іван Замоцін. Памёр 25 траўня (?) 1942 г. у турэмным шпіталі.

25 красавіка 75 год з дня расстрэлу народнага камісара ўнутранага і знешняга гандлю БССР Іосіфа Адамайціса, першага сакратара ЦК КП(б)Б Мікалая Гікалы.

31 траўня 75 год з дня расстрэлу гісторыка, дырэктара Гістарычнага музея ў Менску Сямёна Якубчыка.

10–18 чэрвеня адбыўся XVII з’ед КП(б)Б. З даклада в. а. першага сакратара ЦК А. Волкава вынікала, што 1938 год павінен стаць годам “новага выкарчоўвання ворагаў”. Даклад А. Волкава перад публікацыяй быў значна адрэдагаваны. Сакратар ЦК УсеКП(б)Б А. Андрэеў заявіў, што Волкаў з абавязкамі не спраўляецца і рэкамендаваў выбраць 1-м сакратаром П. Панамарэнку, намесніка Г. Малянкова ў ў аддзеле кіруючых арганаў ЦК УсеКП(б)Б.

Членамі бюро ЦК КП(б) сталі:

А. Ананьеў (да 4 кастрычніка 1938 г.; арыштаваны ў 1940 г.),

П. Голікаў (да 4 кастрычніка 1938 г.),

А. Кавалёў (да 4 кастрычніка 1938 г.; арыштаваны ў 1939 г.),

М. Кавалёў,

А. Лявіцкі (адкліканы ў распараджэнне ЦК УсеКП(б)Б),

А. Наседкін (да 27 студзеня 1939 г.; арыштаваны),

Н. Наталевіч,

П. Панамарэнка,

М. Рапінскі (да 27 студзеня 1939 г.),

Новымі членамі бюро сталі:

Н. Грэкава,

К. Кісялёў,

А. Мацвееў,

М. Кулагін,

Л. Цанава.

Кандыдатамі у члены бюро ЦК КП(б) адразу пасля з’езду сталі:

І. Кавалькоў (да 27 студзеня 1939 г.),

Дз. Маркін,

А. Мацвееў,

Т. Якушава (да 27 студзеня 1939 г.).

Новым кандыдатам у члены бюро стаў І. Масленікаў,

Дакладных звестак пра членаў і кандыдатаў у члены бюро ЦК КП(б)Б М. Кавалёва, А. Лявіцкага, М. Рапінскага, А. Мацвеева ў літаратуры няма.

Наступны з’езд партыі адбыўся амаль праз два гады – у траўні 1940 г. Паколькі хваля тэрору спала, да наступнага з’езду партыя істотна пашырыла свае шэрагі, але пытанне пра тое, ці быў гэта якасны рост, застаецца дыскусійным.

11 чэрвеня 1938 г. арыштаваны галоўны рэдактар газеты “Звязда” Мікалай Сцернін (Багдановіч). Вытрымаў катаванні. Вызвалены 11 ліпеня 1939 г.

14 чэрвеня 75 год з дня расстрэлу Марыі Салагуб, жонкі паэта Алеся Салагуба, расстралянага ў 1934 г.

17 чэрвеня 75 год з дня расстрэлу дзеяча Беларускай Сацыялістычнай Грамады і Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі, намесніка старшыні Рады Міністраў БНР, географа і эканаміста прафесара БДУ Аркадзя Смоліча.

25 чэрвеня паўторна арыштаваны пісьменнік, лінгвіст, старшыня Рады БНР, акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі Язэп Лёсік. Памёр 1 красавіка 1940 г. ад сухотаў у Саратаўскай турме.

28 чэрвеня 75 год з дня расстрэлу філосафа і публіцыста, прафесара БДУ Рувіма Выдры,

гісторыка Андрэя Зюзькова,

намесніка старшыні СНК і старшыні Дзяржплана БССР Арцёма Любовіча,

акадэміка і неадменнага сакратара АН БССР Паўла Панкевіча,

правазнаўцы і публіцыста Рыгора Парэчына,

начальніка ўпраўлення па справах мастацтва пры СНК БССР Івана Ткачэвіча,

члена Часовага работніча-сялянскага савецкага ўраду Беларусі, сакратара ЦВК БССР БССР Дзмітрыя Чарнушэвіча.

29 чэрвеня 75 год з дня расстрэлу народнага камісара камунальнай гаспадаркі БССР Саула Васэрмана,

дырэктара Менскага габрэйскага педагагічнага тэхнікуму Бэркі Окуня,

першага намесніка наркама земляробства БССР Платона Равінскага,

педагога, лекара, бальшавіцкага крытыка і публіцыста Аляксандра Сянкевіча, удзельніка нелегальнага з’езду настаўнікаў у Мікалаеўшчыне (правобраз Алеся Садовіча ў трылогіі Якуба Коласа),

гісторыка, дырэктара Інстытута гісторыі і прэзідэнта АН БССР Васіля Шчарбакова.

1 ліпеня 75 год з дня расстрэлу лекара і публіцыста Івана Цвікевіча.

7 ліпеня 75 год з дня расстрэлу драматурга Адама Цераха.

21 ліпеня 75 год з дня расстрэлу этнографа, публіцыста і грамадскага дзеяча Юркі Лістапада.

29 ліпеня 75 год з дня расстрэлу першага сакратара ЦК КП(б)Б Вільгельма Кнорына.

11 жніўня арыштаваны сакратар ЦК КП(б)Б Уладзімір Патапейка. Загінуў у зняволенні 14 снежня 1941 г.

18 жніўня арыштаваны журналіст, дзяржаўны і партыйны дзеяч БССР Радзівон Шукевіч-Траццякоў. Памёр 10 лютага 1942 г. у лагеры.

20 жніўня 75 год з дня расстрэлу юрыста, аднаго з кіраўнікоў Слуцкага збройнага чыну Уладзіміра Пракулевіча.

1 верасня 75 год з дня расстрэлу краязнаўцы Аляксея Казака.

14 верасня 75 год з дня расстрэлу літоўскай паэткі Аляксандры Мяркіце.

16 верасня 75 год з дня расстрэлу лінгвіста Іосіфа Мацюкевіча.

22 верасня 75 год з дня расстрэлу (?) графіка Генадзя Змудзінскага.

2 кастрычніка 75 год з дня смерці ў няволі матэматыка і філосафа, загадчыка кафедры ў БДУ, акадэміка АН БССР Цэлястына Бурстына.

10 кастрычніка 75 год з дня смерці ў няволі крытыка, літаратуразнаўцы і эстэтыка Адама Бабарэкі, эканаміста і публіцыста, дзеяча партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў Радзівона Бонч-Асмалоўскага.

2 лістапада 75 год з дня расстрэлу сакратара ЦК КП(б)Б Макара Абрамчука.

10 лістапада 75 год з дня расстрэлу дзеяча Беларускай Сацыялістычнай Грамады і Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, кіраўніка Слуцкага павятовага камітэта БПС-Р Марка Асвяцімскага, харавога дырыжора, фалькларыста, кампазітара, аўтара музыкі гімну “Мы выйдзем шчыльнымі радамі…” Уладзіміра Тэраўскага.

20 лістапада смяротны прысуд вынесены сакратару ЦК КП(б)Б Вацлаву Жаброўскаму.

23 лістапада 75 год з дня расстрэлу тэатральнага і царкоўнага дзеяча Мікалая Красінскага.

27 лістапада 75 год з дня расстрэлу пасла на Сойм Польскай Рэспублікі, дзеяча Беларускай сялянска-работніцкай Грамады Сымона Рак-Міхайлоўскага.

29 лістапада 75 год з дня расстрэлу члена Рады БНР, народнага сакратара БНР, дзяячкі Беларускай Сацыялістычнай Грамады і Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў Палуты Бадуновай,

дзеяча Беларускай Сацыялістычнай Грамады, Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі, кіраўніка Беларускай сялянска-работніцкай Грамады, перакладчыка, лінгвіста, акадэміка Нацыянальнай акадэміі навук Браніслава Тарашкевіча,

дзеяча габрэйскага рабочага руху, гісторыка, рэдактара ідышскіх перыядычных выданняў Ільі Ашаровіча.

7 снежня 75 год з дня расстрэлу лінгвіста, літаратуразнаўцы і педагога, дырэктара Інстытута мовазнаўства АН БССР Пятра Бузука.

11 снежня 75 год з дня расстрэлу пракурора БССР Аляксандра Сташэўскага (Сташэўскага-Стасевіча).

У 1938 г. праўдападобна загінулі паэт Мікола Гваздоў,

паэт Ян Субач,

камендант мястэчка Грозава падчас Слуцкага збройнага чыну Пётр Бабарэка,

народны камісар лёгкай прамысловасці БССР Рыгор Грысевіч,

сакратар Менскага акруговага камітэта КП(б)Б Міхаіл Акулік.

У 1938 г.

паўторна быў арыштаваны і бясследна знік паэт і драматург, дзеяч Беларускай Рэвалюцыйнай Арганізацыі і КПЗБ Леапольд Родзевіч..

У 2014 годзе

5 лютага 75 год з дня расстрэлу гісторыка, прэзідэнта і дырэктара Інстытута гісторыі АН БССР Паўла Горына (Каляды).

25 лютага 75 год з дня расстрэлу першага сакратара ЦК КП(б) Канстанціна Гея, першага сакратара ЦК ЛКСМБ Льва Герцовіча.

25 лютага 1939 г. арыштаваны старшыня Савета Народных Камісараў БССР Апанас Кавалёў (вызвалены ў 1942 г.)

14 красавіка 75 год з дня расстрэлу пісьменніка, партыйнага дзеяча прафесара Паўлюка Шукайлы.

14 траўня 75 год з дня смерці ў няволі грамадскага і палітычнага дзеяча, аднаго з кіраўнікоў Слуцкага збройнага чыну Паўла Жаўрыда.

Загінулі ў пазнейшыя гады

1940

1 ліпеня – гібель у няволі (1940) паэта і перакладчыка Уладзіміра Хадыкі. Арыштаваны 26 лістапада 1936 г.

14 кастрычніка – смерць на Калыме (1940) літаратуразнаўца і крытыка Сымона Куніцкага. Арыштаваны 27 лістапада 1936 г.

1941

23 кастрычніка – гібель у лагеры (1941) драматурга і паэта Васіля Шашалевіча. Паўторна арыштаваны 28 кастрычніка 1936 г. (першы раз – у 1930 г.)

1942

31 ліпеня – гібель у табольскай турме (1942) журналіста Юрыя Такарчука. Арыштаваны 26.11.1936.

10 лістапада — гібель на Калыме (1942) пісьменніка Сымона Баранавых. Арыштаваны 4 лістапада 1936 г.

1943

19 ліпеня – гібель у Камсамольску-на-Амуры (1943) Сяргея Дарожнага. Арыштаваны 29 жніўня 1936.

1945

27 чэрвеня – смерць у няволі (1945) дзяржаўнага дзеяча БССР і рэдактара Пятра Ільючонка (арыштоўвалі 4 разы: у 16 лютага 1930 г., 4 ліпеня і 16 лістапада 1937 г., у студзені 1943 г.).