Дысідэнцкі рух сярод беларускай інтэлігенцыі ў паслясталінскі час адрозніваўся ад рухаў, якія існавалі ў метраполіі – ён быў пераважна нацыянальна-патрыятычным. Камуністычны рэжым ставіў сваёй мэтай духоўнае вынішчэнне беларускага этнасу, яго поўную русіфікацыю. Таму асноўны націск рабіўся на выцясненне беларускай мовы з усіх сфераў ужытку, і асабліва грамадска-палітычнай, на пазбаўленне народу гістарычнай памяці і замбіраванне яго абэцэдаршчынай. У такіх умовах нават публічнае выкарыстанне беларушчыны было аб’ектыўна праявай антыкамунізму, формай супраціўлення існуючаму рэжыму. Носьбіты літаратурнага беларускага слова знаходзіліся на ўліку ў адпаведных установах, яны былі пад пільным наглядам, як «нацыяналісты», і адпаведна, як антысаветчыкі і антыкамуністы, калі не яўныя, то ў патэнцыі. Знамянальна, што і сёння беларушчына фактычна зноў стала адной з формаў дысідэнцтва, супраціўлення рэжыму. Нездарма ж усе, хто актыўна пайшоў на яго ўслугаванне, баяцца вымавіць роднае слова. Яшчэ адно адрозненне беларускага дысідэнцтва ад маскоўскага ў тым , што яго ўдзельнікі заставаліся невядомыя грамадскасці, бо ў Менску не было ні замежных амбасад, ні прадстаўнікоў іншаземных сродкаў масавай інфармацыі. Адбывалася цкаванне іншадумцаў, звальненне іх з працы, зняволенне ў турмы і псіхіятрычныя лякарні, але водгулле падзей глухла, як у чорным мяшку, у павуцінні ўсеагульнага замоўчвання. І толькі зараз мы даведваемся, як за пратэсты супраць інвазіі ў Чэхаславаччыну быў кінуты ў псіхушку настаўнік Анатоль.Сідарэвіч, ці як у часы «хрушчоўскай адлігі» пайшоў у доўгатэрміновае зняволенне ў Мардоўскія канцлагеры выкладчык Гродзенскага педінстытута Браніслаў Ржэўскі, які пратэставаў супраць русіфікацыі. Таму не можам пагадзіцца са сцвярджэннем, што на Беларусі «нічога не было». Было! Але мела спецыфічныя формы. Абстаноўка 60-х гадоў у краіне характарызавалася далейшай ліквідацыяй беларускага школьніцтва, беларускамоўнага перыядычнага друку. Нават айчынную літаратуру ўжо пачыналі вывучаць па расейскіх перакладах, а чынавенства спяшалася здзейсніць заклік Хрушчова хутчэй прыйсці да камунізму, пазбыўшыся роднай мовы. Становішча ж у Акадэміі навук Беларусі могуць тлумачыць такія факты: дырэктар інстытута мовазнаўства не ўмеў размаўляць па-беларуску, тым больш не карысталіся беларушчынай дырэктары іншых навуковых інстытутаў, навуковая літаратура за рэдкімі выключэннямі друкавалася па-расейску. І такая антыбеларуская завядзёнка практыкавалася ва ўсіх акадэдэмічных структурах. Прыём у аспірантуру ішоў праз шчыльнае партыйна-кэгэбісцкае сіта. Ды і ўвогуле значная частка супрацоўнікаў, асабліва звязаных з беларусазнаўствам, з’яўлялася спецагентурай. Усеагульная і ваяўнічая палітыка русіфікацыі выклікала пратэст многіх з беларускай інтэлігенцыі, у тым ліку і акадэмічнай. Праўда, далёка не кожны адважваўся на выказванне сваёй пазіцыі, тым больш на нейкія дзеянні. Хоць «хрушчоўская адліга» быццам яшчэ і працягвалася, але страх глыбока ўеўся ў гены беларуса. У выніку ўжо з пачатку 60-х гадоў у асяроддзі маладых навукоўцаў і аспірантаў пераважна гуманітарных навуковых інстытутаў Акадэміі пачынае складвацца нефармальнае кола аднадумцаў, каму «попел Клааса грукаў у сэрца». Рух не быў фармалізаваны, не вялося ні спіскаў, ні пратаколаў, не прымалася нейкіх пісьмовых рашэнняў. Некаторыя яго ўдзельнікі нават не былі між сабою знаёмыя. Напрыклад я з Валянцінам Рабкевічам, хоць і «праходзіў па адной справе», асабіста сустрэўся шмат пазней. Удзельнікі руху трапілі ў сталіцу ўжо пераважна нацыянальна ўсвядомленымі асобамі. Знамянальна, што большасць іх паходзіла з Заходняй Беларусі, або пэўны час там працавала. Менавіта на захадзе нашага краю яны знаходзілі яшчэ жывых носьбітаў заходнебеларускага незалежніцкага руху, там маглі знаёміцца і з віленскімі беларускімі выданнямі, якіх нямала дзе ацалела ў куфрах і на паддашках. З тых, хто ў 1974—75 гадах быў звольнены з працы, як нацыяналіст: Каўрус Алесь, старшы навуковы супрацоўнік Інстытута мовазнаўства, нарадзіўся на Мядзельшчыне; Лапуць Віктар, загадчык аддзела Інстытута геалогіі, нарадзіўся на Капыльшчыне ў сям’і, дэпартаванай у 1937 г. у Казахстан, вучыўся ў Львове, нацыянальна абудзіўся пад уплывам Уладзіміра Караткевіча і Сцяпана Місько; Місько Сцяпан, старшы навуковы супрацоўнік Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору, нарадзіўся на Слонімшчыне; Пазняк Зянон, аспірант Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору, нарадзіўся на Івеншчыне; Прашковіч Мікола, старшы навуковы супрацоўнік Інстытута літаратуры, нарадзіўся ў Бярэзінскім р-не, працаваў настаўнікам на Смаргоньшчыне; Рабкевіч Валянцін, старшы рэдактар Беларускай савецкай энцыклапедыі, нарадзіўся на Капыльшчыне, працаваў журналістам на Браслаўшчыне і Валожыншчыне; Чарняўскі Міхась, старшы навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі, нарадзіўся і настаўнічаў на Мядзельшчыне. Былі таксама ўдзельнікі Акадэмічнага асяродка, у дачыненні якіх абмежаваліся «прафілактычнымі размовамі» і запалохваннем. Светапогляд і патрыятычная пазіцыя ўсіх гэтых людзей фармаваліся: -- заходнебеларускай традыцыяй (кантакты з жывымі яе носьбітамі, знаёмства з адпаведнай патрыятычнай літаратурай), -- традыцыямі беларусізацыі другой паловы 20-х гадоў (праз знаёмства з тагачаснай літаратурай, якая ўцалела ад знішчэння); -- узнаўленнем гістарычнай памяці (забароненыя кніжкі В.Ластаўскага, У.Ігнатоўскага, Я.Смоліча, польскамоўныя выданні); -- дзейнасцю беларускай эміграцыі (праз радыё «Свабода» і дзякуючы «выкрывальным» савецкім публікацыям, з якіх мы выбіралі патрэбную інфармацыю); -- уплывам украінскага нацыянальна-вызвольнага руху (праз кантакты з навукоўцамі Акадэміі навук Украіны) і ў некаторай ступені аналагічных рухаў Прыбалтыкі ; -- уплывам расейскага дысідэнцкага руху (праз самвыдат); -- сціслымі кантактамі з прадстаўнікамі старога беларускага Адраджэння, якія вярнуліся з канцлагераў, або з іх бліжэйшымі родзічамі (Язэп Сушынскі, Ларыса Геніюш, Мікола Улашчык, Паўліна Мядзёлка, у некаторай ступені Гаўрыла Гарэцкі, жонка Аркадзя Смоліча і інш.). Амаль кожны з Акадэмічнага асяродка меў кантакты з аднадумцамі па-за Акадэміяй – з універсітэцкай групоўкай студэнтаў-філфакаўцаў, з аб’яднаннем «На Паддашку», куды ўваходзілі пераважна менскія мастакі і мастацтвазнаўцы; з групоўкамі Гарадзеншчыны (Ларыса Геніюш, Алесь Белакоз і інш.), Маладзечына (Генадзь Каханоўскі, Мікола Ермаловіч і інш.), Баранавіч. Важную ролю ў тагачасным патрыятычным руху адыгрывалі таксама мастак Лявон Баразна (забіты пры загадкавых абставінах у 1972 годзе) і асабліва Уладзімір Караткевіч. Было ў нашым асяроддзі некалькі асоб, якія «не засвечваліся» і практычна не ўдзельнічалі ў сходках, але яны назапашвалі і хавалі інфармацыю. Іх задачай было ўцалець пры магчымым разгроме руху і арыштах і стаць перадатчыкам ідэі Адраджэння наступнікам. Прозвішчаў іх я не буду называць і зараз. Каля Акадэмічнага асяродка круціліся і пэўныя людзі, якіх мы падазравалі ў сувязях са спецслужбамі. Даходзіла таксама інфармацыя, што намі цікавяцца «куратары» з КДБ. Так што пра існаване нейкіх формаў патрыятычнага руху ў Акадэміі навук «там» здагадваліся. Сярод нас камуністаў былі адзінкі, але ўсе мы разам з’яўляліся па сутнасці антыкамуністамі і дэмакратамі па перакананнях. Аднак мы свядома імкнуліся пазбегнуць магчымых абвінавачанняў у антыкамунізме. Мы зыходзілі з таго, што беларускай адраджэнскай інтэлігенцыі, гатовай да нейкіх дзеянняў, на той час было вельмі мала. Наш даволі кволы рух было лёгка прыдушыць, і мы не маглі траціць сілы яшчэ і на агульнадэмакратычныя задачы. Лічылася, што гэтым можа займацца маскоўская інтэлігенцыя, мы ж павінны былі канцэнтравацца на нацыянальным. Нават у час акупацыі Чэхаславаччыны ў 1968 годзе пасля цяжкага роздуму і дыскусіі было вырашана ўстрымацца ад публічных акцый пратэсту. Чым займаўся Акадэмічны асяродак? Адбываўся збор вуснай і друкаванай інфармацыі – успамінаў, кніжак і часопісаў пераважна віленскага друку, або часоў Інбелкульту. Дзеля гэтага ладзіліся паездкі па вёсках і мястэчках заходняй Беларусі, дзе па нашых звестках яшчэ жылі старыя настаўнікі, дзеячы Грамады або КПЗБ. Асабліва плённымі былі экспедыцыі да Віленскіх букіністаў. Здабытае чыталася, перадавалася сябрам і знаёмым, студэнтам. Такім чынам адбывалася патрыятычная самаадукацыя і адукацыя. Даволі рэгулярна ладзіліся сустрэчы з ветэранамі беларускага Адраджэння. Яны адбываліся ў асноўным на кватэры ўдзельніка 1-га Усебеларускага Кангрэса Язэпа Сушынскага. У іншых выпадках мы збіраліся пераважна ў пакоях аспіранцкага інтэрнату на Акадэмічнай, або інтэрнату для навуковых супрацоўнікаў на Сурганава. Часта сустракаліся і на кватэры Уладзіміра.Караткевіча. Абмяркоўваліся пытанні палітычнага і нацыянальнага жыцця, рабіліся спробы аналізу і вызначэння перспектыў, абгаворваліся магчымыя шляхі ўздзеяння на сітуацыю. Вяліся пошукі аднадумцаў і ўстанаўленне з імі кантактаў, прыцягненне іх у кола нашых інтарэсаў. Асаблівая ўвага кіравалася на студэнтаў. Шукаліся таксама іншыя патрыятычныя асяродкі. Былі завязаны даволі шчыльныя сувязі з украінскім нацыянальным рухам (пераважна з дапамогай Міколы Прашковіча і аспіранта-украінца, які навучаўся пры адным з нашых акадэмічных інстытутаў). Сябры асяродка стараліся знаходзіць здольных школьнікаў з беларускіх сем’яў і дапамагаць ім атрымаць вышэйшую адукацыю. Заахвочвалі выпускнікоў ВНУ з патрыятычнымі перакананнямі да паступлення ў аспірантуру. Стараліся правесці сваіх людзей на патрэбныя службовыя пасады, заахвочвалі іх да паступлення ў КПСС, разумеючы важнейшую ролю гэтай структуры. Сярод нас быў папулярны лозунг: «Усе прыбалтыйскія нацыяналісты – камуністы». КДБ ушчыльную занялося Акадэмічным асяродкам летам 1973 года. Рэпрэсіўная хваля накацілася з Украіны, дзе к гэтаму часу поўным ходам ішоў разгром тамтэйшага патрыятычнага руху. На допытах і пры вобысках натрапілі на сляды сувязяў з Беларуссю. У руках кэдэбістаў апынуліся лісты некаторых нашых сяброў з ацэнкай нацыянальнай палітыкі КПСС і з планамі каардынацыі супраціву ёй. Допыты ў Менску і іншых гарадах Беларусі разгарнуліся летам 1973 года. Па прыкладных разліках «на субяседванні» трапіла агулам да сотні навукоўцаў, выкладчыкаў ВНУ, настаўнікаў, студэнтаў. Мяркуючы па пытанях на допытах, спецслужбы стараліся прыпісаць нам стварэнне падпольнай нацыяналістычнай арганізацыі, з адпаведным кіраўніцтвам, структурай і сувязямі з замежжам. Асабліва таксама цікавіліся асобай Уладзіміра Караткевіча, якому, здаецца, меркавалася надаць ролю лідэра беларускіх нацыяналістаў. Не міналася ўвагай і Ларыса Геніюш. З версіяй КДБ аб існаванні падпольнай нацыяналістычнай арганізацыі не атрымалася. Вышэйшае партыйнае кіраўніцтва Беларусі не было зацікаўленае раздзьмухваннем справы «аб нацыяналістах». У рэспубліцы, жыхары якой з энтузіязмам пагалоўна ператвараліся ў рускамоўных савецкіх людзей, не магло быць нацыяналізму! Аднак кэгэбісцкае начальства, як сведчылі нашы інфарматары з ЦК КПБ, было іншай думкі. Яно чакала за праведзеную работу падзякаў і узнагарод і заапеліравала да Масквы. Адтуль прыехаў адпаведны эмісар, азнаёміўся са справамі падазраваемых і рэпрэсіўная машына закруцілася зноў. Для пакарання (звальнення з працы) былі найперш вылучаны Сцяпан Місько, Мікола Прашковіч, Валянцін Рабкевіч і Міхась Чарняўскі. Выбралі тых, хто найбольш засвяціўся радыкальнасцю пазіцыі або выказванняў, і асабліва на каго меліся рэчавыя доказы «віны». У Прашковіча гэта былі лісты на Украіну, я ж перавёз на Беларусь рукапіс вядомай тымі часамі працы У.Дзюбы «Інтэрнацыяналізм, або русіфікацыя». Зімой 1973—74 гг. вялася ідэалагічная падрыхтоўка акцыі пакарання. Партыйныя прапагандысты па ўсёй Беларусі пачалі ў лекцыях расказваць аб выкрыцці нацыяналістычнай арганізацыі, якая рыхтавалася адарваць Беларусь ад сям’і брацкіх народаў СССР, прэтэндавала на адабранне ад Расеі Смаленшчыны і Браншчыны, ну і, канешне ж, імкнулася да рэстаўрацыі капіталізму. Называліся канкрэтныя прозвішчы ўдзельнікаў падполля. Чорная ж прапаганда ішла значна далей. Драбнейшыя партыйныя функцыянеры распускалі чуткі аб сувязях з замежнымі цэнтрамі, аб вагонах антысавецкай і нацыяналістычнай літаратуры, аб падвалах са зброяй. Не забывалася і маральнае аблічча нацыяналістаў. Тады яшчэ не былі ў модзе наркотыкі, таму нам стараліся прыпісаць п’янства. За «удзельнікамі арганізацыі» і іх сямейнікамі было ўстаноўлена пастаяннае назіранне. Віжы не адставалі ні на крок, нават сачылі, што жонкі паднаглядных купляюць у гастраномах. Раптам з’явіліся некаторыя даўнія і ўжо паўзабытыя знаёмыя, якія загарэліся сяброўскімі пачуццямі, жаданнем унікнуць у сутнасць справы і, зразумела, дапамагчы. Да слова сказаць, калі кампанія барацьбы з нацыяналістамі прайшла, яны зноў зніклі з нашага небасхілу. У акадэмічных інстытутах акцыю пакарання арганізоўваў парткам акадэміі. У сакавіку справа дасягнула эпагею. Даваенным камсамольцам, якія яшчэ памяталі барацьбу з «ворагамі народа» , даручалася пісаць гнеўныя лісты з патрабаванем кары вінаватым. Супрацоўнікам укладвалася ў вушы, што нас бы за гэтыя правіннасці ў трыццаць сёмым расстралялі б, а так толькі трэба звольніць з працы. У аддзелах праводзіліся сходы, дзе кляймілі нацыяналістаў, якія вайной «палілі беларускія вёскі і тапілі дзяцей у калодзежах». З вуснаў партфункцыянераў гучалі заклікі прыгледзецца да ўсіх, хто размаўляе па-беларуску. Напярэдадні паседжання вучонай рады Інстытута гісторыі з яе членамі вяліся прафілактычныя размовы, у якіх указвалася, як яны павінны галасаваць. І некаторыя радцы, якія падзялялі мае перакананні, прасілі прабачыць іх, што будуць галасаваць за маё звальненне з працы. Страх кіраваў людзьмі. Аднак большасць супрацоўнікаў інстытута спачувала мне. Калі, працуючы больш года рабочым на адным невялікім мінскім прадпрыемстве, я з’яўляўся ў родным інстытуце, толькі адзінкі, прыкмеціўшы мяне ў калідоры, збягалі ў бліжэйшы туалет. Іншыя паціскалі руку, казалі: «Трымайся». Найбольш смела выказвалі пазіцыю некаторыя рускія і яўрэі, яны не баяліся абвінавачанняў у беларускім нацыяналізме. Сярод іх асабліва хочацца ўспомніць добрым словам сёння ўжо нябожчыкаў Зіновія Юльевіча Капыскага і Аляксея Рыгоравіча Мітрафанава. Удзячны я за дапамогу таксама Валянціне Караткевіч і асабліва Максіму Танку. А таксама тым работнікам ЦК КПБ, якія насуперак супраціўленню асобных акадэмічных чыноўнікаў садзейнічалі майму вяртанню летам 1995 года ў Інстытут гісторыі. Некалькі пазней, так бы мовіць наўздагон, па тых жа абвінавачаннях у нацыяналізме былі звольнены з працы Алесь.Каўрус, Віктар Лапуць, Зянон Пазняк (усе прозвішчы ў гэтай публікацыі падаю ў алфавітным парадку). Але мабыць гэта ўжо была ў асноўным ініцыятыва начальства іх інстытутаў, выконваўся своеасаблівы сустрэчны план. Бадай найбольш несамавітае адчуванне было з-за наступіўшай інфармацыйнай блакады. Рукапісы кніжак і артыкулаў удзельнікаў асяродка выкідаліся з планаў выдавецтваў і з рэдакцый, з усіх публікацый выкрэслівалася нават упамінанне іх прозвішчаў, забаранялася рабіць спасылкі на іх працы. Чалавек быццам знікаў з белага свету, як ніколі і не жыў! Пасля звальнення з інстытутаў нам была даступная толькі нейкая фізічная праца, але ў сістэме Акадэміі мне, напрыклад, не дазволена было нават уладкавацца сторажам у Батанічным садзе. Не было гутаркі і аб працы выкладчыкам, або якім музейным работнікам. Але я, калі па-праўдзе, задаволіўся месцам рабочага на вытворча-мастацкім камбінаце пры Саюзе мастакоў, куды трапіў з дапамогай аднадумцаў мастакоў. Гэта мне адпавядала – палову месяца цягаючы мяшкі з цэментам, або грунтуючы фанерныя шчыты пад плакаты з перадавікамі вытворчасці я зарабляў неабходны грашовы мінімум, а рэшту часу мог аддаваць навуковым заняткам. Я быў даволі ўпэўнены, што мы прыкладна цераз год зможам вярнуцца на ранейшую працу. Прынамсі так было абяцана Максіму Танку ў «Высокім доме», дзе таксама знаходзіліся спачуваючыя нам людзі. Раней вярнуцца было нельга, бо гэта «залежыла толькі ад Масквы». Праўда, органы былі не супраць сплавіць мяне куды за межы Беларусі, і праз адну асобу нават прапаноўвалася месца музейнага работніка на беразе далёкага цёплага мора. Які ж быў далейшы лёс удзельнікаў Акадэмічнага патрыятычнага асяродка, тых, каго я найбольш ведаў? Практычна ўсе яны захавалі актыўную творчую і патрыятычную пазіцыю, працягнулі працу як навукоўцы, удзельнічалі і ўдзельнічаюць у палітычным і грамадскім жыцці. Каўрус праз нейкі час пачаў працаваць у адным з выдавецтваў, а пазней у педінстытуце. У «Мастацкую літаратуру» уладкаваўся і Рабкевіч. Місько, як удзельнік Айчыннай вайны, дамогся вяртання ў інстытут, пазней пайшоў на пенсію. Быў вернуты на працу ў Акадэмію навук і Пазняк, але ў Інстытут гісторыі, дзе да гэтага часу склаўся прыязны яму творчы калектыў. У гэты ж інстытут летам 1975 г. вярнуўся і я. Лапуць нядаўна памёр. Не вытрымала сэрца і ў Рабкевіча. Найбольш цяжка склаўся лёс Прашковіча. Пасля ўсіх гэтых падзей у яго адбыўся душэўны надлом. Ён цяжка захварэў на параліч ног і згарэў у вясковай хаце, не здолеўшы выпаўзці з агню. Міхась Чарняўскі