Керамічны медаль Дзяды-1988, аўтар Генік Лойка
«Дзяды» былі за намі. Публікацыя ў бюлетэні «Тутэйшых» «Кантроль» № 1 за сьнежань 1988 г.* Аўтар – Алесь Бяляцкі, на той час старшыня Таварыства маладых літаратараў “Тутэйшыя”
«Дзяды» былі за намі. Леташняя шуміха вакол іх1, унутраная насьцярога, зь якою ўпершыню, без загаду зьверху, не ведаючы, чым гэта для іх скончыцца, да помніка Купалы выйшла тры сотні чалавек, спроба ачарніць «Дзяды» «папяляевымі», важкае слова «за» ў «Советской Белорусии» В. Быкава і поўная падтрымка ў «Литературной газете» А. Казловічам, які падвёў рысу: «Мероприятие носило благородный, традиционный, народный характер», — усё гэта сьведчыла, што правядзеньне і сёлетніх «Дзядоў» — за «Тутэйшымі».
Падрыхтоўка пачалася за месяц да прызначанага тэрміну. 3 кастрычніка 1988 года ў Цэнтральны райвыканкам г. Менска была пададзеная заяўка такога зьместу: «Просім дазволіць Таварыству маладых літаратараў пры СП БССР “Тутэйшыя” пры садзеяньні Беларускага адзьдзяленьня Фонду культуры СССР правядзеньне гістарычна-літаратурнага беларускага сьвята Дзяды на тэрыторыі вашага раёна (у скверы Я. Купалы, каля помніка Я. Купалу).
Мэта правядзеньня: Ушанаваньне памяці продкаў (што адпавядае тысячагадовым традыцыям беларускага народа).
Тэмат выступаў і лозунгаў на плакатах: Закранаюць пытаньні гісторыі, ушаноўваюць памяць продкаў.
Час правядзеньня: 30 кастрычніка, нядзеля, 11–14 гадзін.
Прыкладная колькасьць удзельнікаў: Тысяча чалавек.
Маючы вопыт правядзеньня “Дзядоў” у 1987 годзе, просім райсавет забясьпечыць парадак у час правядзеньня мерапрыемства пры дапамозе органаў правааховы. Просім зарэгістраваць групу па падтрыманьню парадку з членаў “Тутэйшых”, маючых пасьведчаньні ДНД. Просім забясьпечыць мерапрыемства сродкамі ўзмацненьня гуку.
Адказныя за правядзеньне: Бяляцкі Аляксандр Віктаравіч, Сыс Анатоль Ціханавіч (5)».
12 кастрычніка старшыня райвыканкама А. А. Мількота сабраў камісію па народнай адукацыі і культуры, якая выслухала нас і сказала, што яны ні ў якім разе не супраць, яны за такі высакародны звычай і што яго абавязкова трэба адраджаць, але ў гэты час у раёне будуць праходзіць Дні Брэсцкай вобласьці і пляцоўка перад (Янкам) Купалам будзе занятая. Мы прапанавалі іншае месца, на што нам адказалі, што там будзе дзіцячы сьпектакль і ўвогуле гэта недалёка адтуль, дзе будзе таньчыць самадзейнасьць. Тады мы прапанавалі неяк урэгуляваць графік аднаго і другога мерапрыемства ці зьмяніць час правядзеньня «Дзядоў» (перанесьці на 2 лістапада), на што нам адказалі, што гэта немагчыма.
Назаўтра мы атрымалі такую паперу: «Исполнительный комитет районного Совета народных депутатов РЕШИЛ:
1. Согласиться с предложением постоянных комиссий районного Совета народных депутатов по народному образованию и культуре; по социалистической законности и охране общественного порядка и отказать гр-нам Беляцкому А.В. и Сысу А.Т. в проведении данного мероприятия 30 октября 1988 г. в Центральном районе г. Минска ввиду того, что с 24-30 октября 1988 г. в Центральном районе г. Минска будут проходить Дни Брестской области в рамках ІІІ Всесоюзного Фестиваля народного самодеятельного творчества. Территория сквера Я.Купалы и ряда других точек района 30 октября 1988 г. будет предоставлена для выступлений коллективов художественной самодеятельности г.Бреста и Центрального района г. Минска. Проведение 2-х подобных мероприятий, отличающихся по своей направленности, считать несовместимым.
2. Рекомендовать товариществу молодых литераторов при СП БССР “Тутэйшыя” впредь продумать вопрос о проведении праздника Дзяды, связанного с ритуалом поминовения, не у памятников культуры и местах массового отдыха минчан, а в других точках, более соответствующих подобным ритуалам.
3. Контроль за выполнением данного решения возложить на отдел внутренних дел Центрального районного Совета народных депутатов г. Минска тов. Папковского В.М.
Председатель исполкома А.Милькота.
Секретарь исполкома В.Папковский».
Пасьля гэтай адмовы мы падалі скаргу ў гарадскі выканкам, бо лічылі, што адмова парушае Закон «Аб правядзеньні мітынгаў…», і адразу ж 14 кастрычніка падалі заяўку ў Першамайскі раён на правядзеньне «Дзядоў» каля Курапатаў, мяркуючы, што праводзіць «Дзяды» трэба ля сьвятых месцаў. І калі адмовілі ля Купалы, правядзём іх там, дзе ляжаць сотні тысяч ахвяраў генацыду, дзе ніякія Дні гарадскімі ўладамі сьвяткаваць не намячалася. У адрозьненьне ад першай заяўкі, мы ўказалі, што прыкладная колькасьць удзельнікаў мітынгу-рэквіему будзе 3 тысячы чалавек.
15 кастрычніка было пасяджэньне «Тутэйшых», дзе пасьля абмеркаваньня сітуацыі маладыя літаратары аднадушна прыйшлі да высновы: нягледзячы на тое, які будзе адказ бюракратыі, — «Дзяды» праводзіць. Ні леташні Дзень памяці, ні мітынг у Курапатах не былі дазволеныя. Менскія бюракраты робяць што хочуць, у іх хапае сумленьня не дазваляць нават спрадвечны нацыянальны абрад (некалі ж хапала калядоўшчыкаў міліцыя).
Праз два дні А. Бяляцкі сустрэўся са старшынёй гарадскога Фонду культуры В. Шаранговічам2, якому «Дзяды», ад граху далей, «спусьціў» дэзарганізаваны І. Чыгрынавым3 і Л. Валяевым4 рэспубліканскі Фонд культуры. Гутарка адбылася ў парткаме Акадэміі навук у прысутнасьці сакратара М. Мулярчыка і яго намесьніка А. Кавалёва, дзе В. Шаранговіч сказаў, што ён у прынцыпе з гаркамам дамовіўся. Улады ля Курапатаў нам мітынг не дазволяць, таму Фонд прапануе правесьці «Дзяды» ля Маскоўскіх могілак.
А. Бяляцкі засумняваўся: «Як нам яны адмовілі, так і вам адмовяць».
А. Кавалёў заспакоіў: «Ничего, мы поможем».
Мы, безумоўна, пагадзіліся. Але абяцанкі-цацанкі, а 19 кастрычніка ў выканкам Першамайскага раёна г. Менска ад «Тутэйшых» пайшла наступная папера: «У дадатак да пададзенай Таварыствам заявы на правядзеньне гістарычна-літаратурнага сьвята-мітынгу “Дзяды”: Таварыства ўзгадніла месца правядзеньня “Дзядоў” з гарадскім адзьдзяленьнем Фонда культуры г. Менска і згоднае з Фондам культуры аб неабходнасьці замены месца правядзеньня сьвята-мітынгу “Дзяды”.
Просім выканкам Першамайскага раёна г. Менска дазволіць правядзеньне “Дзядоў” каля Маскоўскіх могілак у скверы паміж апошнімі дамамі раёна і Маскоўскімі могілкамі.
Час правядзеньня: 14–17 гадзін».
Тады ж А. Бяляцкі разам з В. Шаранговічам падалі заяву ў гарвыканкам з аналагічнаю просьбаю.
Першым адказаў гарвыканкам: «Решением Мингорисполкома от 24.10.88 г. в проведении митинга 30 октября 1988 года отказано в связи с отсутствием в городе традиций проведения “Дня памяти” и изучением в настоящее время исполкомом горсовета общественного мнения по вопросу установления даты ежегодного “Дня памяти” погибших в годы Великой Октябрьской социалистической революции, Гражданской и Отечественной войн, жертвам сталинских репрессий, воинов-интернационалистов и всех тех, кто боролся за свободу Белоруссии в предшествующее время, а также в связи с проведением 29-30 октября торжеств, посвященных 70-летию образования ВЛКСМ. Секретарь исполкома Л.Н. Володькина».
Вось так. Ужо як быццам бы мы і супраць камсамола са сваімі «Дзядамі» выступаем. 70-годзьдзе ж 29-га. А калі б мы на 2-е падалі? Тыдзень, мабыць, камсамол сьвяткавалі б. Адказ гэты А. Бяляцкаму ўручылі Л. Валодзькіна і Кішкурна, доўга спрабавалі пераканаць у непахіснасьці довадаў, указаных у гэтым дакуменце, на што той упарта цьвердзіў пра незаконнасьць забароны. Калі яны зразумелі, што старшыню «Тутэйшых» не пераканаць, то паведамілі на разьвітаньне, што яго чакае гарадскі пракурор.
Адступім крыху ад гэтай папяровай тузаніны і падумаем: адкуль такі шоргат? Калі «Тутэйшых» можна «бартануць» між іншым, то В. Шаранговіч, вядомы мастак, ён жа прарэктар аднаго з самых прэстыжных менскіх інстытутаў — тэатральна-мастацкага, кіраўнік гарадскога Фонду культуры, па мерках чынавенства — «большой человек», і так беспардонна зь ім абысьціся? Але загадкі тут няма. Якраз 19-га ў Менску быў абвешчаны «Мартыралог Беларусі»5, грамадскае гісторыка-асьветнае таварыства памяці ахвяраў сталінізму, а таксама — аргкамітэт Беларускага народнага фронту за перабудову «Адраджэньне»6. І пакуль задаволеная інтэлігенцыя адпачывала ад сходу ў Доме кіно, апарат не спаў, думаючы, як спыніць інфармацыю пра Камітэт-587 і пра камітэт Фронту. Перш ударылі па маладых — па «Талацэ». Потым — па Камітэце-58 і Фронце. Нечага антысакалоўскага8 чакалі і ад «Дзядоў». Нельга было выпусьціць хоць нейкую праўду пра «Мартыралог» і Камітэт Фронту.
Зь іншага боку, вельмі шмат значыў гэты мітынг-рэквіем — яго дазвол ці забарона, не толькі для ўстанаўленьня традыцыі Дня памяці, але і для разьвіцьця дэмакратыі (яшчэ раз нагадаем, да гэтага часу ніводзін мітынг у Менску не быў гарвыканкамам дазволены) у нашай сталіцы. Страх чыноўнікаў, што як сьмерці баяцца рэальнае дэмакратыі, быў такі вялікі, што гарвыканкам і тыя, што стаяць за яго сьпінаю, прыйшлі да адзінай высновы: забараніць! Парушэньне закону ўладамі (фармальныя матывы не адпавядалі ўказу пра мітынгі, але не маглі ж яны сказаць, што забараняюць «Дзяды», бо хаваюць ад народа факт утварэньня «Мартыралога» і Народнага фронту) дало нам маральнае права не слухаць іх. Механізм «перакананьня» быў у руках гарвыканкама, і таму назаўтра «Тутэйшых» пацягнулі ў гарадскую пракуратуру. Там іх папярэджвалі пра тое, што ў выпадку правядзеньня мітынгу яны будуць адказваць па законе. А. Бяляцкаму выдалі на рукі афіцыйнае папярэджаньне: «Предостережение о недопустимости нарушения закона. Проверкой материала установлено, что в соответствии с законодательством БССР решением Мингорисполкома от 25.10.88 г. Вам отказано в проведении митинга-реквиема, посьвященного памяти предков (“Дзяды”). Несмотря на это, вы намереваетесь осуществить указанное мероприятие. В случае нарушения Указа Президиума Верховного Совета БССР от 4.04.88 г. Вы будете привлечены к административной ответственности.
Заместитель прокурора г. Минска мл. советник юстиции П.Н. Степанчук».
А. Бяляцкі ў сваю чаргу падаў пратэст ад імя «Тутэйшых», у якім прасіў праверыць законнасьць рашэньня гарвыканкама. Пратэст прыняў пракурор горада, але там не было подпісу (былі надрукаваныя толькі адрас і прозьвішча пратэстанта). У суботу, 29-га прыйшоў ліст з пракуратуры: «В прокуратуру города Минска Вами подано заявление, в котором оспариваются действия Мингорисполкома. Указанное заявление не подписано, а поэтому, в соответствии с действующим законодательством, рассмотрению не подлежит». І гэта нягледзячы на тое, што мы прасілі як мага хутчэй разглядзець пратэст, каб прадухіліць магчымыя ўскладненьні.
Пасьля адмовы ў гарвыканкаме 26 кастрычніка мы падалі скаргу ў Савет Міністраў БССР: «Мінскім гарадскім выканкамам разгледжана заява Таварыства маладых літаратараў пры СП БССР “Тутэйшыя” і гарадскога Фонду культуры на прадмет правядзеньня 30 кастрычніка ў г. Мінску Дня памяці продкаў мітынгу-рэквіема “Дзяды”. У парушэньне Указа Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР “Аб парадку і правядзеньні збораў, мітынгаў, вулічных шэсьцяў і дэманстрацыяў у СССР” ад 28 ліпеня 1988 г. гарвыканкам адмовіў нам у правядзеньні старажытнага фальклорнага, маючага тысячагадовыя традыцыі, Дня памяці, акрамя ўсяго парушыўшы натуральнае права нашай нацыі. Рашэньне Мінскага гарвыканкама не засноўваецца на Указе “Аб парадку…”, такім чынам, не мае пад сабою сілу гэтага Указа.
Для папярэджаньня магчымых ускладненьняў паміж народам і ўладамі, а таксама магчымых правакацыяў з боку экстрэмісцкіх элементаў (людзям на “Дзяды” прыйсьці не забароніш), просім у самы кароткі тэрмін разглядзець пытаньне і прыняць законнае справядлівае рашэньне, не дапусьціць падаўленьня нацыянальнай культуры, пазьбегнуць усесаюзнага скандалу (на “Дзядах” будуць прадстаўнікі ўсесаюзнай прэсы)».
Тады ж, 26 кастрычніка, была адбітая тэлеграма ў Маскву: «Москва, Старая площадь, ЦК КПСС, члену Политбюро Медведеву, члену Политбюро Чебрикову. Власти города Минска запрещают проведение 30 октября Дня поминовения предков “Дзяды”, посягая этим на белорусскую народную традицию. Допустимо ли использование Указа от 28 июля о митингах для подавления национальной культуры?»
У горадзе ў гэты час адміністрацыяй розных рангаў па загаду праводзіліся масавыя папераджальныя гутаркі на заводах, у інстытутах, паўсюль, куды магло дапяць слова афіцыйнага прапагандыста. У адказ на гэтую кампанію стыхійна за падрыхтоўку «Дзядоў» узялася ўся прагрэсіўная гарадская моладзь. Такім чынам, справа «Дзядоў» стала ўжо не толькі справай «Тутэйшых». Ля тэатральна-мастацкага інстытута запрашэньне на Дзень Памяці вывешваў студэнт гэтага інстытута воін-інтэрнацыяліст А. Пушкін9. Ён быў затрыманы міліцыяй і паводле Указа «Аб правядзеньні мітынгаў…» (закон што дышла…) яму выпісалі пяць сутак арышту і пасадзілі да крымінальнікаў. Да Анатоля Сыса прыставілі ягонага начальніка, які неадступна хадзіў сьледам і летапісаў кожны ягоны крок у нататнічак. Усе рыхтаваліся да нядзелі.
Пра тое, як праходзілі «Дзяды», ужо шмат пісалі газеты, была створана камісія пры Прэзідыуме Вярхоўнага Савета БССР, якая не зусім удала замаскіравала праўду, зараз працуе грамадская камісія пры Аргкамітэце Беларускага Народнага Фронту за перабудову «Адраджэньне», якая зьбірае ўсе матэрыялы, што «не заўважыла» камісія з мэтай стварыць аб’ектыўную карціну таго, што адбылося ля Маскоўскіх могілак.
Што меркавалі рабіць «Тутэйшыя»? Папярэдне вырашылі, што калі міліцыя будзе паводзіць сябе лаяльна, «Дзяды» спакойна правядзем, а адказным, якіх аштрафуюць, зьбярэм грошы. Турбаваліся толькі за правакацыі, і ўсе былі папярэджаныя — ні ў якім выпадку ў бойку не ўступаць, на правакацыі не адказваць. Калі ж не дадуць магчымасьці прамаўляць — ускладзем кветкі на могілках і ціха пастаім, зробім не хвіліну, а гадзіну маўчаньня.
На справе ўсё аказалася зусім не так. Яшчэ да пачатку «Дзядоў» пачаўся «хапун». Людзі ў цывільным тыцкалі пальцам у мастакоў М. Купаву і А. Марачкіна, была спроба затрымаць старшыню «Мартыралога Беларусі» З. Пазьняка. Ратуючы яго, «заляцелі» адразу аж трое «тутэйшых»: В. Мартыненка10, А. Дэбіш11, А. Бяляцкі. Іх забралі, затое Пазьняка народ адбіў. А Бяляцкага «апрацавалі» сьлезацечным газам, з 10 сантыметраў аэразолем проста ў вочы. Ужо на Курапатах, куды дабраліся некалькі групаў, правёў «Дзяды» «тутэйшавец» І. Бабкоў12, пасьля чаго яго таксама пасадзілі ў машыну.
А. Сыс вырваўся з-пад кантролю і прыбег з працы, калі ўсе ўжо разыходзіліся. Астатнія «Тутэйшыя» хадзілі рассыпаныя між народу. Бачылі, як у прастору паміж міліцыянтамі і народам нехта кінуў пластмасавую цацку-аўтамат: «Страляйце!» Бачылі, як курсанты, счапіўшыся і ціснучы людзей, білі дзяўчынак чаравікамі па лытках, а тыя крычалі. Бачылі, як у ланцугу з пластыкавымі шчытамі і каскамі нехта пасьлізнуўся, і чалавек пяць, як даміно, паваліліся адзін на аднаго. Скандавалі разам з народам: «Ван-дэ-я! Ста-лі-ні-сты!» А недзе ў суседнім будынку разьмясьціўся штаб, і высокапастаўленыя асобы аддавалі стратэгічныя ўказаньні, як разганяць «Дзяды». Ганьбаваліся не толькі мы, ганьбавалася памяць пра нашых продкаў. Міліцыянты казалі: «Мы вам вторые Курапаты устроим!», афіцэры хадзілі з ухмылкамі на тварах і адварочваліся ад аб’ектываў. Аперацыя ўдалася? «Дзяды» разагналі? І так, і не так. Усё ж па дарозе на Курапаты адбыўся масавы мітынг, на якім людзі даведаліся праўду і пра «Мартыралог», і пра Народны фронт, зразумелі, хто гамуе перабудову на Беларусі, і, можа, упершыню адчулі сябе народам.
Тых жа, каго затрымалі, павезьлі ў міліцыю, склалі пратаколы. Бяляцкаму напісалі: «Выкрикивал антисоветские лозунги». Потым зразумелі, што перабралі, пратакол перапісалі, ізноў пад подпісамі сьведкаў пайшла стандартная фармулёўка: «Участие в митинге», за якую Бяляцкі атрымаў у судзе 200 рублёў кары. Пакаралі і І. Бабкова. Судзьдзя Менскага раёна Мышкавец павучаў яго, што ён не мае права меркаваць пра Сталіна, а калі даведаўся, што І. Бабкоў антысталініст, заляпіў яму ўсе 200 р. Вось такія вынікі «Дзядоў». Камісія Прэзыдыума Вярхоўнага Савета сьцьвярджае, што «адказнасьць за ўзьнікненьне канфрантацыі з органамі ўлады» нясуць «Тутэйшыя» і што «дакументальныя сьведчаньні, якія мае камісія (лозунгі, лістоўкі, заклікі і да т. п.), пацьвярджаюць, што, наперакор афіцыйным заявам, некаторыя арганізатары мітынгу мелі намер выкарыстаць яго для ажыцьцяўленьня мэт, якія не маюць нічога агульнага з рытуалам памінаньня продкаў». Зацікавіліся гэтым і мы, бо самі ніякіх адносінаў да «дакументальных сьведчаньняў» не мелі. Распыталі, аказалася, лозунгі былі прысьвечаныя К. Каліноўскаму, сталінскім ахвярам, «Дзядам», «Мартыралогу» і Фронту («Мы за Фронт!»). А лістоўкі аказаліся лістамі для подпісаў супраць недэмакратычнага закона пра дэманстрацыі.
У рэспубліцы разгон мітынгу спусьцілі на тармазах. Пазіцыя, занятая кіраўніцтвам горада і кіраўніцтвам рэспублікі на прадмет правядзеньня «Дзядоў», паказала іх поўную некампетэнтнасьць і боязь народнай ініцыятывы. Сходы Саюза пісьменьнікаў Беларусі, Саюза мастакоў, кінематаграфісты, тэатр Купалы, шматлікія грамадзяне, працоўныя калектывы выказалі сваё абурэньне з прычыны забароны і разгону «Дзядоў». Пайшлі шматлікія лісты ў Маскву. Ды што Масква! Там сваіх спраў хапае.
Яшчэ паўгода таму, 15 мая 1988 года, на гадавой нарадзе Таварыства маладых літаратараў пры СП БССР «Тутэйшыя» ў адкрытым лісьце да XIX партканферэнцыі было ўказана: «Досьвед мінулых гадоў паказаў, што кіраўніцтва рэспублікі падыходзіць да вырашэньня палітычных, сацыяльна-эканамічных і культурных праблем зь бюракратычна-адміністрацыйных пазіцый. У сувязі з гэтым нарада выказвае незадаволенасьць дзейнасьцю кіраўніцтва рэспублікі ў асобе першага сакратара ЦК КПБ Я. Я. Сакалова, сакратара ЦК КПБ В. А. Пячэньнікава, загадчыка адзьдзела агітацыі і прапаганды ЦК КПБ С. Я. Паўлава і сумняваецца, ці зможа і захоча кіраўніцтва рэспублікі кардынальна зьмяніць цяперашні стан спраў».
Пасьля «Дзядоў», пасьля маўклівай згоды на пабудову Віцебскай атамнай элекстрастанцыі, пасьля разьятранага цкаваньня «Мартыралогу» і Беларускага народнага фронту за перабудову «Адраджэньне», «Талакі» і ўсіх без выключэньня патрыятычных суполак, пасьля спробаў пасеяць недавер паміж творчай інтэлігенцыяй рэспублікі і рабочым класам усялякія сумненьні зьніклі, мабыць, не толькі ў нас.
Сьнежань 1988 г.
Таварыства маладых літаратараў “Тутэйшыя”
1. Першыя публічныя «Дзяды» былі адзначаныя дэмакратычнай беларускай моладзьдзю ды інтэлігенцыяй 30 кастрычніка 1987 года каля помніка Янку Купалу і былі прысьвечаныя 50-й гадавіне масавых рэпрэсіяў супраць беларускіх пісьменьнікаў
2. Васіль Шаранговіч — беларускі мастак, на той час прарэктар тэатральна-мастацкага інстытута.
3. Іван Чыгрынаў — беларускі пісьменьнік, на той час старшыня рэспубліканскага Фонда культуры.
4. Л. Валяеў — Першы намесьнік Старшыні Праўленьня Беларускага фонду культуры.
5. «Мартыралог Беларусі» — праваабарончая арганізацыя, якая ставіла на мэце раскрыць сталінскія злачынствы ў Беларусі, ушанаваць памяць сталінскіх рэпрэсіяў, правесьці дэсталінізацыю Беларусі. Была ўтворана 19 кастрычніка 1988 года на сходзе беларускай інтэлігенцыі ў Доме кіно.
6. Аргкамітэт Беларускага народнага фронту за перабудову «Адраджэньне» — першае дэмакратычнае грамадска-палітычнае ўтварэньне ў савецкай Беларусі, якое адыграла выключную ролю ў правядзеньні зьменаў ў грамадскім і палітычным жыцьці краіны ў канцы 80-х — пачатку 90-х гадоў. Ініцыявала працэс незалежнасьці Беларусі і дэмакратызацыі ў краіне.
7. Камітэт-58 — арганізацыйная праваабарончая група, якая выступала за абнародаваньне праўды пра сталінскі тэрор, а таксама за правядзеньне ў краіне дэмакратычных рэформаў.
8. Маюцца на ўвазе негатыўныя паклёпніцкія публікацыі ў перыялычным друку з мэтай ачарніць вышэйзгаданыя арганізацыі ды іх дзейнасьць. Яфрэм Сакалоў — на той час першы сакратар ЦК КПБ.
9. Алесь Пушкін — беларускі мастак.
10. Вітаўт Мартыненка — публіцыст, журналіст.
11. Анатоль Дэбіш — паэт.
12. Ігар Бабкоў — пісьменьнік, філосаф.
